Zwanenzang

Al weer bijna een jaar geleden plaatste ik een filmpje op YouTube dat ik nog niet in mijn blogs heb opgenomen. In de video zie je een jaar uit het leven van de knobbelzwaan, je kunt het bekijken door hier te klikken.  

Knobbelzwaan

Ik ben nog eens in het lijvige historische boekwerk "Nederlandsche Vogelen" gedoken dat ik twee jaar geleden van de Sint kreeg. De allerlaatste vogels die besproken worden (vanaf pagina 816!) zijn de wilde en de tamme zwaan. Die laatste noemen wij inmiddels de knobbelzwaan. Wil je meer weten over wilde zwanen, dan kun je dit blogje nog eens doorlezen. 

In het boek staat per vogelsoort een inleiding en een beschrijving, maar het meest interessant vind ik de 'aantekeningen'. In het geval van de zwanen hebben die aantekeningen als thema de zwanenzang. Die zwanenzang betreft dan de wilde zwanen. Knobbelzwanen maken geen geluid, reden waarom de Engelsen deze soort 'mute swan' noemen.

De aantekeningen beginnen met de opmerking dat er wat betreft diergeluiden sprake is van voortschrijdend inzicht door nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. Daarmee worden voorgaande inzichten doorgaans verworpen en de nieuwe waarnemingen gelden als beslissend (net als vandaag de dag dus). Toen het boek zo'n  200 jaar geleden uitgegeven werd, werd er echter nog getwijfeld over de zwanenzang. Over zwanen werd verteld dat zij, "in het bijzonder bij hun sterven, een treurig gezang deden hooren, hetwelk ieder tot medelijden met hun toestand wekte". Men bleef twijfelen omdat zowel onder de voorstanders als de tegenstanders van dit inzicht grote geleerden uit de Oudheid een rol speelden. Onder andere Aristoteles en Cicero beschouwden de zwanenzang als een feit. Plinius en Atheneus dachten er het hunne van en zagen het als een sprookje. 

Uit: de Nederlandsche Vogelen

De schrijvers van Nederlandsche Vogelen vinden het een onbeslist geschil en vragen zich af of de speciale vorm van de luchtpijp van de wilde zwanen er iets mee te maken heeft. De luchtpijp "loopt namelijk met ene bogt, welke aan een trompet zeer gelijk is, door het borstbeen". Bij de knobbelzwaan is dat niet het geval. Zou dat een verklaring zijn voor de zwanenzang? De schrijvers twijfelen; ze bekennen het geluid 'nimmer gehoord' te hebben. 

Wilde zwanen op het ijs

Wel, hoe staan de zaken er anno 2023 voor? Als ik zoek op zwanenzang vind ik geen gegevens over echte stervende zwanen, maar des te meer uitleg over het woord 'zwanenzang' als uitdrukking voor het laatste werk dat een kunstenaar maakte in het aanschijn van de dood, of meer algemeen voor de laatste uiting van iemand vóór zijn of haar vertrek. Nog steeds wordt Plato geciteerd, maar met de vermelding dat de zwanenzang een mythe betreft: de naam zwanenzang is een verwijzing naar de mythe dat een zwaan als hij zijn sterven voelt aankomen, nog eenmaal in een wonderschoon gezang uitbarst. Deze mythe komt voor in de Phaedo van Plato. Socrates zegt hier op de avond voor zijn terechtstelling dat zwanen voordat ze sterven niet uit droefheid mooier zingen dan ooit tevoren, maar uit blijdschap over de weldaden die hen van Apollo na de dood te wachten staan. In de oudheid werd het een literair motief, al hield men de biologische grond ervan voor een fabel. Aldus Wikipedia. 

Andere bronnen benoemen dat de ietwat treurige zang van de wilde zwanen de mythe wellicht heeft gevoed. Of dat zo is? Beluister de zang door hier te klikken en oordeel zelf....

Van alles en nog wat in de Amsterdamse Waterleidingduinen

Op 30 oktober, de enige zonnige en droge ochtend in een zeer natte en stormachtige week, hadden we nog eens tijd om door de Waterleidingduinen te struinen. Meestal proberen we rond midden oktober naar de duinen te gaan, want dan is de bronsttijd van de damherten in volle gang. Nu waren we er zo'n beetje aan het eind van de bronst; de territoria waren verdeeld. Veel mannetjes hielden nog de wacht bij hun bronstkuil en er werd wel wat geburld, maar niet meer intensief. In dit filmpje kun je het burlen - of knorren zoals het eigenlijk heet bij damherten - nog horen, als je het volume flink omhoog zet. De zang van een roodborstje is beter te horen :). Vrouwtjes zagen we nauwelijks, waarschijnlijk zijn de meeste al gedekt en zij houden zich nu ergens koest op een verborgen plekje. 

Een damhert bij zijn bronstkuil

Maar er was nog meer te zien dan de tientallen damherten. Net als vorig jaar waren er enorm veel parasolzwammen. Deze kanjers konden we in alle stadia bewonderen. 

Net uit de grond: 

Als sambaballen voordat de hoed zich spreidt

En in volle omvang

Er was genoeg zon en maar weinig wind. Hierdoor waren de omstandigheden voor libellen ook prima.  De bruinrode heidelibellen zoefden in tandem door de lucht. Nu konden ze nog paren en eitjes afzetten om zo hun nageslacht veilig te stellen; de nieuwe generatie die in 2024 zal uitvliegen na een periode in het water te hebben geleefd. Een parend stel streek voor onze voeten neer in het zand.

Paring van bruinrode heidelibellen

Ook op de bomen was het een en ander te beleven. De oranje aderzwam is een soort die ik niet eerder heb gezien. Zo leer ik elke keer weet iets nieuws!

Oranje aderzwam

De oranje aderzwam groeit als een korst op dood hout (liggende of nog rechtopstaande stammen) van onder andere beuken en eiken. De vruchtlichamen beginnen als kleine vlekken op de schors en worden later groter om uiteindelijk met elkaar te versmelten. Ze liggen plat op de ondergrond en zijn er stevig mee verbonden. Omdat naburige vruchtlichamen kunnen versmelten, ontstaan er hele plakkaten van grillig gevormde zwammen. De sporen worden op dit geribbelde oppervlak gevormd. Vooral aan de rand is de kleur van de korsten vaak fel oranje, in het midden is hij meestal grijzig met rozeachtige tinten. Het vlees voelt wasachtig aan, maar wordt bij veroudering of uitdroging bros en hard. De paddenstoel veroorzaakt witrot, doordat de schimmel de lignine van het hout afbreekt met behulp van allerlei enzymen. Dit is een paddenstoel om eens goed in detail te bekijken!

Op een andere boom groeide de gele korstzwam. Die zwammetjes zijn gegolfd. Van onder zijn ze glad, maar aan de bovenkant voorzien van een vachtje. Ze zijn goudgeel of goudbruin, en vaak versierd met een donkere bandering die parallel aan de rand over de hoed slingert. Ook dit is een saprofyt ofwel houtopruimer. Je ziet ze ook wel eens op paaltjes langs weilanden. Die paaltjes zijn dan geen lang leven meer beschoren.....

Gele korstzwam

Honingzwammen groeiden aan de voet van weer andere bomen. Over deze fascinerende paddenstoel schreef ik eerder deze blog.

Honingzwam

Heel tevreden met de mooie wandeling en de vele waarnemingen reden we naar huis. De ruitenwissers moesten al weer aan het werk, we waren net voor de bui 'onder dak'. 

Nog meer paddenstoelen uit de Vijlenerbossen

Herfst in de Vijlenerbossen

Vorige week beschreef ik een aantal paddenstoelen die we tegenkwamen tijdens een wandeling in de Vijlenerbossen (Zuid-Limburg). Zoals beloofd, laat ik er deze keer nog een aantal zien. 

Een soort die we erg veel tegenkwamen die dag was de gele aardappelbovist.

Gele aardappelbovist

Deze aardappelkleurige ballen behoren tot de paddenstoelen die samenwerken met bomen (zie mijn blog van vorige week), vooral met de zomereik in dit geval. Als je de bol opensnijdt heb je een soort grapefruit (witte schil) maar dan met bruine vulling. Dat zijn de sporen, die vrijkomen als de buitenste laag is uitgedroogd en opengespleten.

Door Herbert Baker at Mushroom Observer, wikimedia

In tegenstelling tot de aardappel, kun je deze paddenstoel beter niet eten: hij is giftig. Je gaat er van braken en zweten, krijgt hoofdpijn en je bloeddruk kan zo laag worden dat je flauwvalt of zelfs bewusteloos raakt. Ook kan het leiden tot een roes of stoornissen van het gezichtsvermogen. En dit alles binnen een half uur tot drie kwartier na het eten van de bovist. Niet aan te raden dus. 

De Roodporiehoutzwam groeit op dood hout (soms ook nog levend) van loofbomen veelal op berk, wilg en els. Vaak op nog rechtstaande stammen, takken en stronken.

Een goed kenmerk bij deze eenjarige houtzwam is de rode verkleuring van de poriën aan de onderzijde die na indrukken meestal ontstaat.

Roodporiehoutzwam

De zwam breekt dood hout af en helpt zo mee om 'de rommel' in het bos op te ruimen en voedingsstoffen opnieuw beschikbaar te maken. In sommige landen worden de kurkachtige vruchtlichamen vermalen, tot vellen geperst en gedroogd om papier met een bijzondere kleur en textuur te produceren. 

Ook de witte bultzwam is zo'n opruimer, die met name oud beukenhout door middel van witrot aantast en zo langzaam in kleine stukjes uiteen laat vallen. 

Witte bultzwam

De naam komt van de vaak bultige aanhechting. De vruchtlichamen kunnen flinke afmetingen hebben (5 tot 20 cm). Ze zijn in de vorm van een waaier of een console aan de groeiplaats gehecht en bij de aanhechtingsplaats dikwijls bultvormig verdikt. Het oppervlak van de paddenstoel is "viltig" of "donzig" van textuur, crème, grijswit of grijsbruin van kleur, van concentrische kleurzones voorzien en plaatselijk dikwijls groenachtig vanwege de groei van algen. De paddenstoel bevat polysacchariden met ontstekingsremmende en vaatbeschermende eigenschappen en stoffen die de groei van bacteriën kunnen remmen. In hoeverre deze ook medicinaal worden toegepast weet ik niet.

Tot slot nog een foto van het gewone zwavelkopje, waaraan ik al eens een blog heb gewijd. Klik hier om dat te lezen. 

Gewoon zwavelkopje

Paddenstoelen in de Vijlenerbossen

Bij een (korte) vakantie in Limburg hoort steevast een wandeling in de Vijlenerbossen (en na afloop een heerlijke streekplank bij restaurant Buitenlust :)). De bossen zijn gevarieerd en meestal verrassend rustig, maar ook voorzien van voldoende 'kuitenkillers' (steile heuvels) om aan de conditie te werken.

Tamme kastanjes in de Vijlenerbossen

In het begin van onze herfstvakantie had er al eens ijs op de autoruiten gezeten. Eindelijk herfst dachten we toen we om 9 uur (inmiddels was het al een riante 4 graden, haha) naar ons vervoermiddel liepen. Maar een paar dagen later steeg het kwik naar bijna 20 graden. Zacht weer en regen, zorgden ervoor dat de paddenstoelen uit de grond schoten, zoals deze mini vliegenzwam, die - nog maar pas ontsproten - toch al door een slak was belaagd. Het blad ervoor en zaadje ernaast zijn van de haagbeuk (om een idee te geven van de afmetingen). 

Vliegenzwam

Ik laat onderstaand wat van onze paddenstoelenoogst de revue passeren. 

Porseleinzwam

De porseleinzwam is een ijle beauty, de ivoorwitte kleur en de slijmerige hoed doen denken aan porselein, vandaar de naam. Een porseleinzwam leeft meestal op beuken en tast vaak alleen delen van de boom aan die al verzwakt zijn. In gezonde bomen is de schade beperkt. Aangetaste takken kunnen uiteindelijk afbreken. Er wordt gezegd dat de porseleinzwam een indicator is voor de aanwezigheid van andere parasitaire zwammen zoals de honingzwam en de reuzenzwam. Uit de porseleinzwam wordt een middel tegen schimmels gehaald: oudemansine A. Deze stof kan bij huidziektes ingezet worden.

Gewone hertenzwam

Met het wildseizoen heeft de gewone hertenzwam niet veel te maken. Deze houtopruimer heeft eerst witte plaatjes (waar de sporen in zitten), later kleuren deze rozig, zoals op de foto. Dat-ie geurt naar rauwe aardappel heb ik bij het nemen van de foto niet opgemerkt. Dit is trouwens zo'n BP (bruine paddenstoel) die ik met ObsIdentify heb gedetermineerd, want die BP's vind ik een moeilijke groep. Ik dacht dat deze zijn hertennaam wellicht aan zijn kleur zou danken, maar dat blijkt niet het geval. Om de link met het hert te ontdekken moet je een microscoop meenemen: steriele cellen op de lamellen hebben een uitsteeksel die wat op een hertengewei lijken. Dat is op de foto dus niet te zien :). 

Gele knolamaniet

Met knolamanieten is het altijd oppassen geblazen. De gele is niet supergiftig, maar verwarring met de groene, dodelijke, knolamaniet ligt altijd op de loer. Als je de foto bekijkt dan denk je wellicht: wat is er zo geel aan de gele knolamaniet? Nou sommige zijn geel en andere niet :). In mycologentaal: de hoed is ivoorwit tot bleek citroengeel van kleur. Vaak heeft het witte velumresten op de hoed. Het velum is het omhulsel dat om de paddenstoel zit als hij uit de grond komt. Doordat de paddenstoel gaat groeien knapt het en blijven er resten achter op (o.a.) de hoed (de velumresten zijn de witte stippen op de vliegenzwam). De gele knolamaniet komt voor bij eiken, deze paddenstoel leeft in symbiose met de wortels van deze boom. Dat wil zeggen dat zowel de paddenstoel als de boom baat hebben bij de samenwerking. Door de schimmeldraden kan de boom makkelijker water en voedingszouten opnemen. In ruil daarvoor krijgt de paddenstoel suikers en zetmeel. 

Volgende keer meer!