zaterdag 25 januari 2020

Alle vogels verzamelen

Kauwtjes verzamelen voor de nacht
In maart 2018 schreef ik over intelligente kauwtjes en ook aan meerkoeten heb ik al eens een blog gewijd (in maart 2019). Nu komen ze samen in één filmpje omdat ze 's winters overeenkomstig gedrag vertonen. Ze houden zich dan op in grote groepen. Want met velen zijn is veiliger: tientallen of honderden ogen zien meer dan één paar. En mocht er een aanval komen van een belager, dan kan de groep voor voldoende onrust zorgen om het roofdier te desoriënteren. Meerkoeten kun je momenteel de hele dag door in de weilanden zien grazen, met tientallen en soms honderden tegelijk. Ik zag echter ook al onderlinge rivaliteit en achtervolgingen, een teken dat de groepen binnenkort uiteen zullen vallen als de paartjes op zoek gaan naar een plekje om een nest te bouwen.

Kauwtjes trekken tot de broedtijd elke avond naar grote slaapplaatsen, waar ze op zo dun mogelijke takjes de nacht doorbrengen. Want hoe dunner de tak, des te moeilijker ze bereikbaar zijn voor katten of marters. Voordat ze naar de uiteindelijke slaapplek vliegen, vindt er een ander ritueel plaats. Overdag zie je de kauwtjes in kleine groepjes met maar een paar vogels. Ze zoeken voedsel in de stad en op het land. Tegen zonsondergang verzamelen groepjes uit een bepaalde buurt zich om daarna gezellig met zijn allen naar het nachtverblijf te vliegen. Zo'n voorverzameling is een heel sociaal gebeuren, ze zwieren en zwermen door de lucht, en 'kauwen' en kwebbelen er lustig op los. Als dat in de buurt van je huis gebeurt kun je er qua geluid echt niet omheen. Aan dit speelse samenzijn kan ineens een eind komen. Er schijnt plotseling besloten te worden dat het tijd wordt om te verkassen naar de slaapplek. Ik heb geen idee hoe de kauwtjes dat afstemmen. Misschien geeft er eentje een signaal of baseren ze het op het afnemende licht. Zo'n groep bestaat trouwens niet alleen uit Nederlandse kauwen. Die zijn hier zomer en winter, maar in de winter komt er een flink aantal wintergasten bij: Noordse kauwtjes, een ondersoort van de kauw.

Noordse kauwtjes hebben een lichte nekvlek
Foto: Karl Jonsson from Göteborg, Sweden - wikimedia
Deze Noordse soort heeft een paar subtiele verschillen in het verenkleed vergeleken met 'onze' kauwen: ze hebben een grijzere buik en een lichtgrijs vlekje in de nek. Niet iets dat meteen opvalt als je zo'n groep door de lucht ziet buitelen. Bekijk dat gedrag in het filmpje van deze week (e-mailabonnees klik hier). Het geluid kon ik helaas niet opnemen, omdat ik van grote afstand filmde. Het geluid van zo'n groep kun je horen door de geluidsopname op deze pagina van wikipedia te beluisteren (rechts, onder het kopje media). 


zaterdag 18 januari 2020

Een verhaal over meeuwen

Een Texelse zilvermeeuw (niet deze) is 32 jaar oud geworden
Aan het eind van de kerstvakantie waren we een paar dagen op Texel. In vier dagen hebben we tien minuten zon gehad. Na een fikse regenbui piepte de zon even onder de wolken uit voor hij in 'zee zakte'. De wind ging alle dagen flink te keer en boven de woeste golven dansten de meeuwen in het licht van de zonsondergang. Ondanks hun fragiele uiterlijk kunnen die beestjes een flinke leeftijd bereiken. In oktober vorig jaar werd er een zilvermeeuw opgevangen in Ecomare, wegens een hersenbeschadiging kon hij niet goed meer functioneren en overleed. Maar de vogel was geringd, waardoor kon worden vastgesteld dat hij de respectabele leeftijd van 32 jaar had gehaald. Als kuiken was de zilvermeeuw op Texel geringd op 11 juli 1987!
Dankzij ringonderzoek kan er veel informatie achterhaald worden over vogels en hun gedrag. Zelf heb ik ooit een geringde poot gevonden, de rest van de vogel was opgegeten. Ik heb deze vondst gemeld bij het vogeltrekstation en na een tijd wachten kreeg ik te horen wat er bekend was over 'mijn vogel'.
De gegevens van de vogelring die ik vond

Het bleek de poot van een stormmeeuw te zijn die op 25 juni 1999 was geringd als nestkuiken in Uusikaupunki, Turku-Pori, Finland. Ik vond de geringde poot in februari 2010, dus het stormmeeuwtje was ruim 10 jaar geworden en had ergens in die jaren een flinke afstand afgelegd. 

Ik vond in 2010 een geringde poot van een stormmeeuw
Maar nu was hij als hapje voor een ander dier geëindigd. Wat me bracht op de vraag waarom die meeuwen zo boven die heftige golven vlogen op Texel. Wij kennen meeuwen tegenwoordig vooral als afvalschooiers die een frietje uit je hand pikken als je niet oppast. Onderzoekers hebben Texelse kleine mantelmeeuwen voorzien van GPS-trackers om eens te kijken hoe de meeuwen hun dagen doorbrachten. En waar ze hun eten vandaan haalden bleek nogal verrassend. Ze schooiden inderdaad maar niet altijd naast de deur. Sommige mantelmeeuwen vliegen even op en neer naar Amsterdam en gaan daar elke dag een uur op dezelfde brug zitten. Een koppeltje maakte kort voor het broedseizoen even een oversteekje naar Engeland, waar ze op het terrein van een chipsfabriek aan de kost kwamen. Hoe ze wisten dat daar een chipsfabriek was bleef een raadsel. 
Kleine mantelmeeuwen werden gezenderd
om hun favoriete hangplekken te achterhalen
Er zijn ook gezenderde meeuwen die dichter bij huis blijven: ze leven van visafval uit de Noordzee. Mannetjesmeeuwen vliegen vooral boven zee en de vrouwtjes vooral boven land. Soms lieten de data van de zender zien dat de vogels naar een specifieke plek vlogen. Op Google Earth was echter niks zichtbaar dat op een aantrekkelijke voedselbron wees. Een student is er heen gereisd om poolshoogte te nemen en er bleek een (tijdelijk) afvalstation van McDonald's te zijn gevestigd. Inmiddels wordt de hulp van Nederlanders ingeroepen om antwoord te geven op dit soort vragen via de de site en app Vogel het Uit!

Het is een lang verhaal geworden, bij een kort filmpje (e-mailabonnees, klik hier).






zaterdag 11 januari 2020

Het winterkleed van de fuut

De lucht kleurde fel oranje
Echt winter wil het nog niet worden. In de kerstvakantie was er één ochtend dat er een beetje vorst werd voorspeld, dus ging ik er voor zonsopgang op uit. De lucht kleurde van fel oranje naar roze en andere pasteltinten. Er was weinig wind en in de lucht klonk het geluid van wulpen. In de Wijde Aa zwommen ganzen, wilde eenden en een stel futen in winterkleed. De eerstejaars fuut was nog te herkennen aan zijn gestreepte kop, de andere twee futen waren al volwassen en hadden een witte kop met een grijs blosje. Ik vroeg mij af waarom futen eigenlijk een winterkleed hebben. Voor dieren die moeten overleven in de sneeuw is het slim om van bruin naar wit te veranderen in de winter. Maar wat voor voordeel heeft een fuut bij een ander kleurtje, of misschien moet ik zeggen minder kleur, in de winter. Ik ging op zoek naar het antwoord, maar dat was nog niet zo makkelijk te vinden. De meeste bronnen vertellen wel dàt er sprake is van een winter- en zomerkleed maar leggen er weinig over uit. Uiteindelijk vond ik een publicatie uit de 80-er jaren, toen Theunis Piersma van de Universiteit Groningen grondig onderzoek heeft gedaan naar het ruigedrag van de fuut. Hij baseerde zijn onderzoek op een kleine duizend futen die de dood hadden gevonden in visnetten in het IJsselmeer.
Fuut in zomerkleed
Nauwgezet werd vastgelegd wanneer de futen waren overleden en alle veertjes en kleurpatronen werden in kaart gebracht. Dat was een behoorlijke klus want een fuut heeft zo'n 14.000 veren. Die veren hebben de fuut in Engeland overigens op de rand van uitsterven gebracht, want de huid met prachtige veren van het broedkleed werden verwerkt in boa's en mofjes. Omdat de veren goed isoleren werden er ook handschoenen van 'futenbont' gemaakt. Maar dit terzijde. Elk van die 14.000 veren wordt één keer per jaar vervangen. Rui en vervanging van de kop-, nek- en rugveren vindt het hele jaar door plaats, met een piek in het najaar (vooral september) en februari/maart. Op dit moment (januari) is de rui van hoofd en nek op het dieptepunt. De romp ruit het hele jaar door, er worden maar kleine hoeveelheden veren per keer vervangen. De rui van de vleugelveren piekt in korte tijd in het najaar. 
Verenkleed van de fuut - per maand (aug-maart)
Theunis Piersma, 1987
Op het plaatje kun je zien hoe het verenkleed van de kop verandert in de maanden augustus tot en met maart. Soms wordt er wel over 'rui' gesproken als een korte periode, maar deze studie toonde aan dat het bij futen eigenlijk het hele jaar door gaat, met een dipje in januari. Bij eenden ligt dat weer anders, die ruien op de flanken maar een korte periode. Vermoed wordt dat de futen het hele jaar hun flanken ruien omdat de veren een belangrijke rol spelen in de spijsvertering. Ze worden opgegeten om de maagwerking te verbeteren. In de maag worden vaak verenballetjes van flankveren aangetroffen. Iets dat overigens uniek is voor futen. Dan tenslotte de waarom-vraag waarmee de zoektocht naar informatie begon. Waarschijnlijk neemt de fuut in de winter afscheid van zijn mooie kopveren omdat ze beter kunnen duiken zonder hun verentooi. Zo wordt het in moeilijke tijden makkelijker om een visje te bemachtigen. Een stukje efficiency op een moment dat ze nog niet hoeven te pronken om een partner te verleiden. Het gaat dus eerder om de lengte van de veren dan de kleuren, hoewel de aanmaak van de kleurstoffen ook wellicht wat meer energie kost. Dat laatste is overigens mijn eigen aanname.

Bekijk de futen in winterkleed in het filmpje van deze week. E-mailabonnees kunnen hier klikken om het filmpje te bekijken.


zaterdag 4 januari 2020

Minder eendjes om te voeren - 2020 is het jaar van de wilde eend

Wilde eend (v) met kuikens
Veel kinderen in Nederland zijn wel eens met een zakje oud brood naar de stadsvijver gelopen om 'de eendjes te voeren' met vader, moeder, opa of oma. Even los van het feit dat dat brood helemaal niet gezond is voor de eendjes (te zout en te weinig voedingswaarde), laten de wilde eenden zich dit fast food goed smaken. Ze komen met tientallen aanzwemmen: de mannetjes met een glanzende groene kop, een wit ringetje om de hals en unieke krulveren aan de staart, de vrouwtjes met bruine veren die hen camoufleren als ze zitten te broeden op het grondnest. Vooral in de waterrijke gebieden in het westen en noorden van ons land komen ze massaal voor. In de winter zijn er volgens de recentste tellingen zo'n 600.000-800.000 wilde eenden in ons land. Ongeveer één derde daarvan broedt in Nederland. Ondanks deze flinke aantallen gaat het minder goed met de wilde eenden. Begin jaren 90 waren er namelijk een miljoen wilde eenden, de aantallen zijn met 30% afgenomen.
Wilde eend (m)
Waar dat aan ligt is nog niet helemaal duidelijk. Met de volwassen eenden gaat het goed, dat blijkt uit onderzoek naar geringde eenden. Dat volwassen eenden langer leven heeft waarschijnlijk te maken met minder bejaging. In Nederland althans, want de wilde eend is de meest bejaagde watervogelsoort van Europa. In de EU, Zwitserland en Noorwegen samen leggen jaarlijks (!) zo'n 4,5 miljoen wilde eenden het loodje door de jacht. En in Oost- Europa nog eens één miljoen per jaar erbij. Het aantal nesten en eieren blijft stabiel, zo blijkt uit tellingen. Maar tussen de nestfase en volwassenheid lijkt het dus ergens mis te gaan. Wat gebeurt er met de kuikens? Iedereen die weleens een moedereend met een sliert kleintjes heeft zien zwemmen, weet dat de sliert in de dagen erna snel korter wordt. Een snoek of meeuw lusten wel zo'n lekker hapje. Maar er nog veel onderzoek nodig om vast te stellen wat er precies aan de hand is met 'onze' wilde eenden. Daarom is 2020 uitgeroepen tot het jaar van de wilde eend.

In het filmpje van deze week zie je op hun mooist want de paarvorming vindt nu plaats en dat betekent dat hun verenkleed in de beste conditie is. Sommige vrouwtjes hebben een sleep mannetjes in hun kielzog, andere eenden lijken al een vaste partner te hebben. E-mailabonnees kunnen hier klikken om het filmpje te zien.


PS. de kaartverkoop voor de vertoning van mijn film 'De fascinerende wereld van bomen' in Parkvilla filmhuis is gestart. Klik hier voor tickets.