Natuurlijk ooibos

Ooibos langs de Donau

Deze week zie je in de film het laatste verslag van onze reis over de Donau. We bezochten Roemenie's hoofdstad Boekarest, die overigens niet aan de Donau ligt, maar een uur rijden er vandaan. Wij gingen van boord in Giurgiu, en terwijl wij de stad bekeken ging de boot verder, om ons op een noordelijker punt weer op te pikken. De rest van onze reis voeren we dag en nacht stroomopwaarts, terug richting Passau. Zoals je gelezen hebt in mijn eerste blog over deze reis, ging dat niet bepaald snel, zodat we uiteindelijk in het stadje Melk (Oostenrijk) van boord zijn gegaan, en met de bus verder naar Passau zijn gereisd.

Langs de Donau zagen we vanaf de boot de oeverbossen die je ook in de eerder gepubliceerde filmpjes kon zien. Natuurlijke bossen langs rivieren worden ooibos genoemd. Ooi is een oud woord voor nat terrein bij een rivier. De Duitsers noemen dat Au en Auwald. Zo is er bij Wenen een mooi Auwald langs de oevers van de Donau. Een natuurlijk riviersysteem geeft een rivier vrij baan om water te verwerken. Omdat de aanvoer niet constant is, moet ook in tijden dat er veel water passeert ruimte zijn voor dit water. Als de rivier in één strakke baan geleid wordt, ontstaan er al snel overstromingen. Een natuurlijke rivier creëert nevengeulen in het ooibos met de beukende kracht van hoog water, zodat het ooibos als waterberging kan dienen. Langs de Donau zagen we voornamelijk wilgen en populieren in dergelijke bossen, dat wordt ook wel zachthoutooibos genoemd. Ooibossen ontwikkelen zich razendsnel (in bomentermen gesproken). Wilgen groeien er wel 1-2 meter per jaar en in 20 jaar tijd is er sprake van een goed ontwikkeld bos. Wilgen en populieren kunnen goed overleven met natte voeten, langs sommige rivieren staan ze bijna de helft van de tijd in het water. Bevers vinden zo'n dynamisch waterrijk bos een prachtige biotoop.

Knaagspoor van een bever

Zittend op het dek van de boot speurden we dan ook naar sporen van dit grootste knaagdier van Europa. In de zomer eten bevers voornamelijk groene planten, daar zie je weinig sporen van. In de winter knagen ze bomen om, om de schors te eten, daar kun je niet overheen kijken :). Eind oktober waren de sporen nog relatief dun gezaaid, maar hun aanwezigheid was wel vast te stellen. Hun 'watermanagement' door het bouwen van dammen, helpt om de diversiteit van het leven in een ooibos te vergroten. Dat zie je op bijgaande illustratie van ARK Natuurontwikkeling, die je via hun webwinkel gratis kunt downloaden.

Download deze kaart gratis bij ARK

Blauwe reigers langs de Donau

Ooibossen zijn ook het neusje van de zalm voor vogels. In jonge ooibossen zijn grote aantallen fitissen en tjiftjafs te vinden. Op meer open plekken kun je blauwborsten spotten of een buidelmeesnestje zien bungelen. Aalscholvers en reigers broeden er in de bomen. Als het bos ouder wordt, wemelt het van de nachtegalen en kun je de wielewalen horen zingen. In deze tijd van het jaar houden al die vogels zich koest, of overwinteren in het zuiden. We hoorden wel met regelmaat de spechten, die eten zoeken in vermolmde bomen. Afijn, genoeg reden om nog eens een keer in het voorjaar naar de Donau te gaan.


E-mailabonnees kunnen hier klikken om de film van deze week te zien.

De aalscholvers van de Donau

Donaulandschap, voor zonsopkomst

Na de passage van de IJzeren Poort vervolgden we onze reis over de Donau, nu op de grens tussen Bulgarije en Roemenië. We zetten koers naar de stad Rouse in Bulgarije en daarna de Donaudelta. Voor eind oktober was de temperatuur aangenaam en we konden op het dek in de zon zitten. Een grote groep aalscholvers steeg op, 'n prachtig gezicht. Reden om eens uit te zoeken hoeveel aalscholvers er verblijven op en rond de Donau. Ik vond een studie, uitgevoerd in maar liefst 22 landen, gecoördineerd door Intercafe. Dat heeft niks met koffie of café te maken, maar het staat voor Interdisciplinary initiative to reduce pan-European cormorant-fisheries conflicts. Of te wel een organisatie die op Europese schaal conflicten wil verminderen tussen vissers en aalscholvers.

Aalscholvers op de Donau

Want jarenlang werd de aalscholver flink bejaagd omdat hij alle vissen voor de commerciële visserij weg zou vangen. Dat beeld is inmiddels genuanceerd, misschien wel dank zij deze organisatie. Afijn, experts uit 22 landen (waaronder Nederland) hebben dus gegevens en kennis aangedragen voor die studie. Ze onderscheiden drie regio's: West Europa, Midden Europa - het zuidelijke deel daarvan is het stroomgebied van de Donau - en Oost-Europa. Geschat wordt dat in deze drie gebieden samen 1,2 miljoen aalscholvers leven. Zo'n 44% van het totaal komt voor rekening van midden-Europa, één derde verblijft in West Europa.

Continentale aalscholvers broeden in bomen 

Vorig jaar filmde ik broedende aalscholvers bij ons eigen Naardermeer. Het filmpje dat ik op YouTube plaatste leidde tot verwonderde reacties uit de UK: "Broeden aalscholvers bij jullie in bomen????, hier zien we ze alleen op rotskusten". Nu ja dacht ik, die hebben we hier niet, dus ze moeten wel in bomen (of op de grond) broeden. Maar het blijkt om twee verschillende soorten te gaan: een Atlantische soort die op kliffen broedt en een continentale soort die de bomen opzoekt.

Alle aalscholvers leven van vis, maar de soorten hangen af van de leefomgeving. In rivieren zoals de Donau eten ze barbeel, voorn, rietvoorn, baars, snoek en paling. Hiervoor duiken ze 2-5 meter diep, maar een duik van 20 meter komt ook voor. In ieder geval gebeurt dat niet in de Donau, waar ons schip met een diepgang van 1,60 meter nauwelijks genoeg water had om te varen :), maar in het Derdap stuwmeer zou dat zo maar kunnen.  Aalscholvers vissen individueel, maar komen ook samen in groepen, waarbij ze gezamenlijk de vissen naar de oppervlakte jagen. Daar kunnen ze hun prooien beter zien. Afhankelijk van hun succes bij de vangst zijn ze 1-4 uur per dag bezig met voedsel zoeken. In de Donaudelta broeden in de zomer 16.000 aalscholverpaartjes, maar nu was er op vogelgebied weinig te beleven. Dat kwam niet alleen door de tijd van het jaar, maar ook door de grote droogte. Met zo'n 5800 km2 is het gebied indrukwekkend groot. Maar onze Nederlandse waddenzee is onderdeel van het grootste estuarium van Europa. Van Texel tot Esbjerg in Denemarken beslaat dit gebied maar liefst 10.000 vierkante kilometer!

E-mailabonnees kunnen hier klikken om het filmpje van deze week te zien. Volgende week het vijfde en laatste filmverslag van onze Donaureis.

Gevreesde passage in de Donau

IJzeren Poort in de Donau

Tot de jaren '70 van de vorige eeuw werd de zogenoemde IJzeren Poort in de Donau, een passage van ruim 100 km die de grens vormt tussen Servië en Roemenië, door schippers en passagiers met angst en beven tegemoet gezien. Aan beide kanten van de Donau reiken daar bergketens tot 1200 meter hoog. Het verval in dit stuk van de Donau is dubbel zo groot als de 100 km ervoor, waardoor de stroming -zeker bij smalle stukken- sterk en onberekenbaar is. En op de bodem loert ook gevaar, want er zijn rotsen en steenriffen waar je maar beter uit de buurt kunt blijven. Hoeveel schepen er in de loop van de eeuwen zijn vergaan heb ik nergens kunnen vinden, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog is er een flink aantal wrakken in de IJzeren Poort achter gebleven. Eind augustus 1944 kwam een Duitse vice-admiraal met 172 schepen vanuit de Zwarte Zee aan bij de IJzeren Poort, achterna gezeten door de Russische Donauvloot. Vòòr de Duitse schepen lag de IJzeren Poort als een bijna onneembare vesting en in de bergen had Stalin's Rode Leger zich verschanst. Slechts enkele schepen wisten te ontsnappen en de Duitsers besloten de overige 150 schepen op te blazen. Sinds de oorlog staken de masten van deze schepen boven het water uit, vooral aan het einde van de zomer als er minder water door de Donau vloeide. Voor de Donauschippers kwamen er dus nog meer obstakels bij. In de jaren 70 wilden de Roemenen de wrakken opruimen, maar dit initiatief strandde toen er mijnen ontploften en opruimers het leven lieten. In 2008 is er uiteindelijk door een Nederlands ingenieursbureau grote schoonmaak gehouden: zij hebben de 20 wrakken die het meest in de weg lagen kunnen verwijderen.

De loop van de Donau, bron Daniel Ullrich, wikimedia

Intussen is het varen niet alleen door het verwijderen van de wrakken minder risicovol geworden. Er is een dam met een stuwmeer aangelegd, dat het waterpeil in de IJzeren Poort met zo'n 40 meter verhoogd heeft. De bouw van de Derdap stuwdam heeft zijn prijs, niet alleen in geld maar ook in de vorm van 17 dorpen die in het water zijn verdwenen en 25.000 mensen die daardoor een andere woonplaats moesten zoeken. De dam is 440 meter lang en 55 meter hoog. Twaalf aggregaten met een vermogen van 3000 megawatt leveren jaarlijks 11 miljard Kwh elektriciteit op, die verdeeld wordt tussen Servië en Roemenië.
De vaart door de IJzeren Poort duurt een aantal uren. Helaas was het vrij somber weer en zelfs wat mistig. Toch kun je in de film zien hoe hoog de bergen oprijzen en ook de passage in de sluis Derdap I, die ons maar liefst 34 meter naar beneden brengt heb ik in beeld gebracht. Daarvoor zie je in de film een impressie van twee Servische steden: Novi Sad en hoofdstad Belgrado.

E-mailabonnees kunnen hier klikken om de film te zien. Volgende keer het vervolg van onze tocht over de Donau.

Donau, de op één na langste rivier van Europa

Het stroomgebied van de Donau
is 2 miljoen vierkante kilometer groot

Vorige week vertelde ik al iets over onze Donaureis, en hoe deze reis belemmerd werd door de lage waterstanden. Deze week zie je in de film het deel van onze reis dat door Hongarije voerde. De Donau is na de Wolga de langste rivier van Europa, maar liefst 2888 kilometer slingert zij langs steden en natuurgebieden naar de monding bij de Zwarte Zee. Het is onduidelijk waar de rivier precies begint, en dat is de reden dat de kilometers niet worden opgeteld vanaf de bron maar vanaf de monding. Twee beekjes in het Zwarte Woud, de Brigach en de Breg komen samen en vormen het begin van de Donau. De Breg is wat langer dan de Brigach, dus bij de Breg staat meteen de claim dat het de 'belangrijkste bronrivier' voor de Donau is. Er zijn zelfs dorpjes waar zijriviertjes van de Brigach worden aangeprezen in relatie tot de Donau, want uiteindelijk vormen vele stroompjes het begin van deze machtige rivier. Hoewel het allemaal klein begint, is de uiteindelijke watermassa indrukwekkend: elk jaar stroomt 350 kubieke kilo(!)meter rivierwater van de Donau in de Zwarte Zee. Het water is afkomstig van een stroomgebied van 2 miljoen vierkante kilometer; ongeveer één derde van continentaal Europa. Zo'n 160 miljoen mensen wonen in dit stroomgebied. De Donau is het meest internationale rivierbekken ter wereld, en vaak vormt de rivier de grens tussen twee landen.

We passeerden veel landen

Al varend kregen we een continue stroom van sms-jes (op één dag telde ik 13 stuks) van onze telefoonprovider, als we net weer wat meer aan de ene of de andere kant van de grens voeren en 'een nieuw land binnengingen'. Die sms-jes vertelden ons of we nog binnen de bundel konden bellen en internetten of dat we peperdure tarieven moesten betalen (zoals in Servië). Niet alle landen behoren tot 'Schengen', en de grensovergang van Hongarije naar Servië was dan ook weer even wennen. Tijdens de terugreis moesten we ons met een snel aangeschoten vest over onze pyjama in de zeer vroege ochtend melden aan de receptie voor paspoortcontrole bij de Servisch/Hongaarse grens.
De film van deze week begint met de sluis van Gabcikovo, op de grens van Slowakije en Hongarije. In Duitsland en Oostenrijk waren we al 10 sluizen gepasseerd, voornamelijk in de nacht, zoals je in de film van vorige week kon zien. De meeste van die sluizen zijn tussen de 10 en 15 meter hoog, in de Gabcikovo-sluis daalden we 20 meter. De bovenloop van de Donau is dus door de mens aardig onder handen genomen. Maar bij hoge waterstanden kunnen de sluizen de watermassa niet meer in goede banen leiden. Uiteindelijk is de natuur de baas.

E-mailabonnees kunnen hier klikken om de film van deze week te zien. Volgende keer een filmverslag van Servië.

Laag water

Laag water in de Donau

Onlangs hebben we een reis gemaakt over en langs de Donau, van Passau (Duitsland) naar de Zwarte Zee en terug. De boottocht voerde door Oostenrijk, Slowakije, Hongarije, Servië, Bulgarije en Roemenië. Wegens laag water moesten we helaas grote delen met de bus doen. Op de heenweg hebben we heel Hongarije en het grootste deel van Servië per bus doorkruist om vervolgens over te stappen op een andere boot. Tijdens onze reis regende het in het noorden van Europa, waardoor we op de terugweg wel door deze landen konden varen, het waterpeil was net genoeg gestegen. Ook waren er delen waar weliswaar nog net voldoende water in de rivier stond, maar waar de boot weinig vaart kon maken omdat hij anders te veel zand opwoelde. Daarom hebben de we laatste 200 km naar de delta (en op het laatste eveneens de laatste 200 km terug naar Passau) per bus afgelegd. De boot kon het niet binnen de gegeven tijd varen, soms lag het tempo maar op iets meer 7 km per uur (in plaats van 20 km/u). Het was al met al een stuk minder relaxed dan gepland, deze reis.

Donau delta

Niet alleen de Donau heeft te maken met extreem lage waterstanden. In eigen land hebben de Rijn en de Waal een historisch laag waterpeil. Hier varen schepen met minder dan de halve lading door de ondiepe wateren.
De lage waterstanden hebben grote gevolgen voor de scheepvaart, inlaat van drinkwater èn voor de planten en dieren in de rivieren. Maar de mens heeft al langer invloed uitgeoefend op de watersituatie in de rivieren, zo schrijft ARK natuurontwikkeling. Door de aanleg van zomerdijken hebben we de rivierbeddingen in de afgelopen eeuwen smaller gemaakt. Doordat de rivier minder meandert, stroomt het water harder en neemt meer zand mee. Door deze erosie daalt de rivierbodem elk jaar 2 centimeter. Op sommige plekken is de daling sinds 1900 wel twee meter! En wanneer de uiterwaarden in zeldzame gevallen, ondanks de zomerdijken, nog eens overstromen, blijft daar relatief veel sediment achter. Zo komen de uiterwaarden steeds hoger en droger te liggen. Voor moerasvogels en jonge vissen, voor wie deze moerassige uiterwaarden de kraamkamer waren, is dat een minder goede ontwikkeling. Periodes van droogte, zoals dit jaar, vergroten het probleem. Dus waterbeheerders bekijken nu of maatregelen uit het verleden teruggedraaid moeten worden. Misschien moeten er zomerdijken weggehaald worden en nevengeulen worden gegraven. Zo blijkt maar weer dat elke menselijke ingreep in de natuur ongeplande effecten kan hebben. Wij hebben in ieder geval aan den lijve ondervonden welke gevolgen de droogte had voor een rivier die zo afhankelijk is van regenwater als de Donau. De film van deze week is wat langer dan normaal, in ruim 11 minuten krijg je een indruk van onze reis tot aan Bratislava. De vogels in de bomen zijn zee-arenden, we zagen soms wel 3-4 van deze machtige beesten per dag. Meer delen volgen. E-mailabonnees kunnen hier klikken om de film te bekijken.