Zoals jullie regelmatig ervaren let ik (ook) op wetenschappelijk natuurnieuws omdat er nog steeds fascinerende ontdekkingen worden gedaan. Vanmorgen las ik een artikel in de Volkskrant waarvan ik de inhoud graag met jullie wil delen. Onderzoekers van de Universiteiten van Oxford en Oldenburg hebben een ontdekking gedaan die weer een tipje van de sluier oplicht over het trekgedrag van vogels. Hiervoor bestudeerden ze roodborstjes.
In het oog van dit vogeltje zit een kompaseiwit
De onderzoekers haalden een bepaald eiwit (cryptochroom-4) uit het roodborstoog om te testen wat er gebeurt als het molecuul in aanraking komt met lichtstralen en een magneetveld. Hieruit bleek dat dit bepaalde eiwit een chemische reactie ondergaat onder invloed van de krachten in een magneetveld. Het werkt hierdoor als een soort kompas. Door middel van proeven toonden ze aan dat dit niet alleen in het laboratorium gebeurt, maar dat de reactie ook ontstaat door het magneetveld van de aarde zelf. Ze gaan er van uit dat dit molecuul heel belangrijk is bij het waarnemen van het aardmagnetisch veld. De wetenschappers deden dezelfde testen bij duiven en kippen, vogels die in het algemeen niet ver trekken. Het kompaseiwit in de ogen van deze vogels was minder gevoelig voor magnetische velden. De onderzoekers vermoeden dat roodborstjes die magnetische gevoeligheid van het eiwit evolutionair hebben ontwikkeld omdat ze meestal in het donker vliegen tijdens de trek. De vogeltjes met hun oranje borstje weten geen precieze locatie tijdens het vliegen, maar kunnen wel een perfecte route uitzoeken naar warmere en koudere gebieden.
Volgende week weer een blog met een filmpje, dan vertel ik meer over de imitatiezang van de spreeuw.
Aan het eind van de koude meimaand werd dan toch alles groen en lieten ook de planten zich eindelijk zien. In het filmpje van deze week zie je er vier met een 'rare' naam: look-zonder-look, paardenbloem, fluitenkruid en gele dovenetel. Om met die laatste te beginnen: wat is eigenlijk een 'dove' netel? Ook andere netels (zoals brandnetels) kunnen immers niet horen. De naam dovenetel komt van de oude betekenis doof = niet werkend, gedoofd. De bladeren en stengels lijken sterk op die van de brandnetel, maar hebben geen netels met mierenzuur. Dovenetels groeien in dezelfde stikstofrijke, redelijk natte omgeving als brandnetels, bijvoorbeeld in bermen en bosranden. De gelijkenis tussen de twee is daarom een geval van mimicry (nabootsing). De meeste dieren die kennisgemaakt hebben met de brandnetel, zullen de dovenetel met rust laten waardoor hij minder van vraatschade te duchten heeft. Er zijn witte, paarse en gele dovenetels. De gele is het zeldzaamst: ze komt vooral in Zuid-Limburg voor en is zeldzaam in de rest van Limburg, Brabant, Gelderland en kleiige delen van Zeeuw-Vlaanderen. In de andere delen van ons land is ze nauwelijks te vinden. Er is ook een ondersoort die zich kenmerkt door grote witte vlekken op de bladeren. Deze bonte gele dovenetel wordt veel als tuinplant en stinsenplant aangetroffen. Die variant kwam ik tegen in het stadspark, de plantjes vormden een hele mat onder de bomen.
Ook paardenbloemen komen vaak op één plek in groten getale voor. De plant is heel gewoon en over de naam had ik eigenlijk nooit eerder nagedacht. Tot het begin van de 20ste eeuw was er geen officiële Nederlandse naam voor deze plant. In elke streek heette ze anders; er zijn 86 geregistreerde volksnamen voor de huidige paardenbloem. In Drenthe heet ze hondstong, de Groningers kennen haar als hondenbloem. In Limburg en België noemen ze de plant pissebloem. In 1906 heeft een commissie van de KNNV bepaald dat de plant paardenbloem zou gaan heten. De betekenis is vermoedelijk 'nutteloze of waardeloze bloem'. Daarmee doe je de plant wel tekort, lees mijn eerdere blogje er maar eens op na.
Look-zonder-look
Look-zonder-look heeft een duidelijke knoflookgeur, als je het blad kneust kun je dat ruiken, maar ook de wortels en zelfs de zaden verspreiden die knoflooklucht. Toch hoort de plant niet bij de uienfamilie. Ze hebben geen ui aan de basis van de stengel, maar een penwortel. Dus wel de geur, maar geen familieband, vandaar de naam look-zonder-look.
Tenslotte zie je in de film ook fluitenkruid. Een kruid dat niet kan fluiten :). Maar met een beetje moeite kun je er wel een fluitje van knutselen dat echt werkt. Bekijk dat maar eens in dit filmpje. Verwissel het fluitenkruid echter niet met giftige varianten van deze familie zoals de (reuzen)berenklauw. Dus check wel even of je de juiste plant hebt gebruikt voor je een deuntje blaast. Bekijk deze planten in het filmpje van deze week, waarin de kleuren groen, geel en wit centraal staan, door hier te klikken.
De bomen zijn inmiddels al lang niet meer zo kaal als in het filmpje. Toen leefden we nog in de regenachtige, koele meimaand, die er overigens voor gezorgd heeft dat onze tuin nu een explosie van groen en bloemen laat zien. Afijn, op een avond wilde ik er na een natte dag even op uit. Omdat het voorjaar maar niet wilde vorderen vroeg ik me oprecht af wat ik zou gaan filmen. Ook de vogels hielden zich koest. Gelukkig was daar het spel van water en wind, dat voor rimpelingen in het water zorgde. In combinatie met een paar bloemen van het fluitenkruid en opkomende brandnetel gaf dat toch mooie effecten. Naarmate de avond vorderde nam de wind af en verdwenen meer en meer rimpelingen. Het werd geen spectaculaire zonsondergang maar er was genoeg mooi licht voor sfeervolle beelden. Zwaluwtjes scheerden over het water, op zoek naar insecten en namen met een dipje ook af en toe een slokje uit de wetering. Een aalscholver liet zich even zien. De reflecties in het water van de sloot en een regenplas op de weg werden mooier. Hoe lager de zon staat, hoe beter je de reflecties kunt zien. Zichtbaar licht is elektromagnetische straling en beweegt zich voort in golven. Als zonlicht het wateroppervlak raakt, wordt een deel van het licht gereflecteerd en een deel wordt geabsorbeerd. Overdag, als de zon hoog aan de hemel staat, wordt er weinig licht gereflecteerd (bij een invalshoek van 45 graden bijvoorbeeld is dat maar 5%), maar naarmate de zon lager staat kan dit oplopen tot 65% reflectie bij een invalshoek van 85% en bijna 100% op het moment dat de zon achter de horizon zakt. Een voorwaarde voor een spiegelende reflectie waarin je precies ziet wat er in de lucht ook te zien is, is dat het wateroppervlak geen rimpelingen vertoont. Op rimpelingen en golfjes wordt het licht verstrooid naar meerdere richtingen, je krijgt dan wel reflecties van licht maar geen 'spiegelbeeld'.
Als de zon lager staat is de reflectie groter
Zo'n natuurlijk spiegelbeeld is voor ons mensen een schitterend schouwspel, maar dieren en planten zijn blijer met zonlicht dat niet gereflecteerd wordt zodat ze zich onder water kunnen opwarmen en voedsel kunnen aanmaken. Maar waarschijnlijk gunnen ze ons in de zomer dat prachtige uurtje wel :).
In alle vroegte klonk de harde zang van een van de kleinste vogeltjes van ons land, de winterkoning, boven alles uit. Zelfs het gesnater van de grauwe ganzen werd bijna overstemd door het 'blaasbalgje' zoals dit kleine bruine vogeltje ook wel wordt genoemd. Drie ganzen hielden zich op bij de rand van de vijver en nadat ze te water waren gegaan vond er zowaar een paring plaats. Ik liep langs de achterkant van het park, langs een opgespoten terrein waar meeuwen bij elkaar troepten op het zand. Hun luide gekrijs en 'gelach' was overal te horen. Voor de ouders nijlgans was dit blijkbaar een alarmerend geluid: waakzaam als ze zijn sommeerden ze hun kleine grut richting de waterkant en zwommen langs het gele raapzaad. Toen de kust (toch) veilig leek, kwamen ze weer aan wal om hun voedselzoektocht te vervolgen. Hoog boven hen zong de merel in een nog kale es. Merels waren oorspronkelijk zeer schuwe bosvogels, maar zij leerden dat een menselijke omgeving hun broedsucces kon vergroten. Ze zijn dan ook in menige (groene) tuin te vinden. Ze zijn flink territoriaal; in onze tuin duldt de merel geen enkel ander mannetje in zijn nabijheid en hij zingt vanuit de hulstboom van de buren een mooi, maar ook waarschuwend lied: hier ben ik de baas. Merels maken met hun zang duidelijk hoe ze zich voelen. Gaande van zacht contact met elkaar houden tot een luide, paniekerige alarmkreet bij potentieel gevaar zoals de vele katten uit de buurt die tot mijn verdriet regelmatig onze tuin bezoeken (en niet zelden een 'herinnering' achterlaten tussen mijn tuinplantjes en groenten). Herhaaldelijk repeteren verbetert hun zang aanzienlijk. Oudere merels zijn dan ook betere zangers. Met een ruim repertoire en minder herhalingen dan jongere merels, die pas aan het begin van hun zangcarrière staan. Je kan een merel individueel herkennen aan zijn manier van zingen. Zelf herkennen ze zo ook hun vaste buurmannen aan hun lied. Die zullen daardoor minder snel aangevallen worden, dan vogels die een nieuwe, onbekende zang laten horen.
Mannetjesmerel: zwart pak, oranje snavel
Vrouwelijke merels zijn bruin en mannelijke merels hebben een zwart verenpak met een opvallende oranje snavel. De kleurstoffen voor zijn snavel, carotenoïden, haalt hij uit zijn voedsel. Die stoffen zijn ook belangrijk voor zijn immuunsysteem. Hoe feller de snavel is gekleurd, des te gezonder is het mannetje. En gezonde mannetjes zijn in trek bij vrouwtjes, dus het bepaalt zijn kansen op de huwelijksmarkt. Ook een net verenpak stelt de merel bijzonder op prijs. Soms zie je ze met hun vleugels gespreid (en open snavel vanwege de hitte) in het zonnetje zitten. Parasieten gaan van de hitte op de loop waardoor de merel de indringers in de kuif kan pikken. Natuurlijk moeten merels hun veren ook regelmatig vervangen. Tijdens de rui is de huid van de vogels makkelijk bereikbaar voor steekmuggen die een gemeen virus kunnen overbrengen: het usutu-virus. Zo'n geïnfecteerde merel oogt bol en lusteloos.
Ik vervolgde mijn ronde door het park, zag nog een jagende reiger en hoorde nogmaals het gesnater van de grauwe ganzen toen het tijd werd om thuis een ontbijtje te gaan verorberen, ik kon het zachte zoemen van de sinaasappelpers al horen :). Klik hier om het filmpje van deze week te zien.
