Snorzweefvliegen herken je aan de kleine 'Zorro-achtige' snorretjes onder de dikke donkere streep Rechts een mannetje (de ogen raken elkaar, links een vrouwtje, de ogen staan uit elkaar)
Ineens waren ze overal in mijn tuin te vinden: snorzweefvliegen. Op de dahlia's telde ik er al vijf binnen één minuut en later zag ik ze ook op andere planten. Ik heb mijn Nederlandse zweefvliegenboek weer eens uit de kast gehaald om wat dingen op te zoeken over deze beestjes.
Dit één centimeter grote (of kleine) insect is de meest algemeen voorkomende zweefvlieg in Nederland en nu dus volop te zien. Deze soort is waargenomen op meer dan 200 plantensoorten en ze verzamelen daar stuifmeel met hun 3 mm lange tongetje. Voor de vrouwtjes zijn de eiwitten in het stuifmeel belangrijk voor het aanmaken van eitjes. De mannetjes eten in het begin van hun volwassen leven stuifmeel om hun spermaproductie op gang te brengen. Later voeden ze zich met suikerrijk nectar om een mooie vliegshow te kunnen geven. Met wel 200-300 vleugelslagen per seconde (!) vreet dit energie. Net als andere zweefvliegen kunnen ze stilhangen in de lucht en ook achteruit en zijwaarts vliegen. Op zonnige plekken verdedigen ze daarmee een territorium.
De snorzweefvlieg linksonder lijkt zonder vleugels te vliegen. De vleugelslag gaat te snel om dit vast te leggen
Onlangs schreef ik een blog over de trek van de distelvlinders; ook de snorzweefvliegen kunnen daar wat van. Ze trekken over grote afstanden, zelfs over zee, en in behoorlijke aantallen. Zo ontstond er eind vorige eeuw paniek in een stadje in Wales. De duizenden arriverende snorzweefvliegen werden aangezien voor kleine wespen :). Op schepen die 70-200 km uit de Nederlandse kust voeren kwamen honderden zweefvliegen uitrusten van hun vlucht over zee. Bij langaanhoudend zomerweer kunnen er in ons land duizenden Zuid-Europese snorzweefvliegen arriveren. Net als bij de vlinders gebeurt de migratie in een estafette van meerdere generaties. De langeafstandstrekkers zijn vooral de zweefvliegen met bladluisetende larven zoals de snorzweefvliegen. Luizen zijn een minder voorspelbare prooi dan planten waarvan larven de bladeren eten. Dit roept meer zwerfgedrag op.
Het vrouwtje snorzweefvlieg legt eitjes op een plant met veel bladluizen. Als de larven zich volgegeten hebben gaan ze verpoppen en binnen één à twee weken 'zweefvliegen' ze uit.
Na de zomer kunnen snorzweefvliegvrouwtjes in Nederland de winter doorbrengen. Dat is natuurlijk heel bijzonder, en deze soort is een van de weinigen waarbij dat lukt. Bevruchte vrouwtjes zoeken een schuilplaats en vroeg in het voorjaar - als de eerste bladluizen verschijnen - leggen ze de eitjes. De snorzweefvliegen die je nu ziet kunnen immigranten zijn, maar ook nakomelingen van de overwinterende vrouwtjes. Allebei een geweldige prestatie vind ik!
Snorzweefvlieg op een rucolabloem in mijn moestuin: immigrant of hier geboren?
Achter de kassa van het tuincentrum staat regelmatig een rek met kwijnende plantjes. Ze kunnen niet meer verkocht worden, maar je mag er gratis een meenemen (het blijkt dat niet alle klanten kunnen tellen overigens :(). Vaak lukt het om met een beetje zorg de plant er bovenop te helpen; weer een stukje groen gered van de composthoop!
Een paar maanden geleden nam ik een vleesetend plantje mee met nog enkele groene blaadjes en veel bruine. Veel hoop op verbetering had ik niet, maar je weet het nooit. Het was een venusvliegenvanger, ook wel venusvliegenval genaamd. Langere tijd leidde het plantje ook bij mij een mager bestaan. Toen echter mijn gekweekte paprika's in de vensterbank begonnen te groeien, zwermden er wat kleine vliegjes rond de aarde in de potten. Dat was het begin van de opleving van de venusvliegenval :). Al snel ving de plant de kleine vliegjes. De verteerde insectenlijfjes waren welkom voedsel en kort daarna leefde de plant helemaal op. Ook de plaats achter een zonnig raam op het zuiden en een gevuld waterbakje rond de pot wist de plant te waarderen. Nieuwsgierig zocht ik naar meer informatie over deze vleeseter.
Venusvliegenvanger of Venusvliegenval
De venusvliegenvanger hoort bij de familie van de zonnedauw. Oorspronkelijk komt de plant uit de moerasgebieden van Noord en Zuid Carolina in de VS, waar de temperaturen kunnen variëren tussen 10 graden vorst en 40 graden Celsius. Het is een gebied waar regelmatig bosbranden voorkomen, en die heeft de plant indirect nodig om te overleven. Natuurlijk verbrandt het bovengrondse deel van de plant tijdens zo'n vuur, maar de ondergrondse wortelstok zorgt later weer voor nieuwe bladeren. Het vuur is nodig om de planten rond de venusvliegenvanger in toom te houden. Als die door zouden groeien, raakt de venusvliegenvanger overwoekerd en zal hij afsterven.
De grond in de moerassen is voedselarm, maar dat is geen probleem want de plant haalt zijn voedsel uit de lucht. Hoe gaat dat in zijn werk?
Gevangen vliegjes op een vangblad
De plant heeft vangbladeren aan het eind van een brede bladsteel. Bij blootstelling aan zonlicht kleurt het blad vanbinnen rood. Deze kleur en de vloeistof die door honingklieren op het blad worden uitgescheiden trekken de prooien aan. De randen van het blad zijn voorzien van puntige borstelharen en getekend met een UV-patroon. Daardoor lijkt de rand donkerder in de ogen van een insect dan het midden van de twee bladhelften. Op elk van die helften staan drie tot negen zeer dunne tastharen.
De tasthaartjes op het vangblad
Op de foto zie je een opengeklapt blad, aan de buitenkant is het blad ongeveer 10% strakker dan de binnenkant, waardoor het van binnen een beetje bol staat. Als een insect meerdere tastharen binnen korte tijd aanraakt verdwijnt die spanning op de buitenkant. Het blad wordt hol en klapt dicht. De borstelharen aan de rand van het vangblad werken nu als tralies en het insect zit gevangen. Kleinere insecten kunnen er nog tussendoor en zullen wegvliegen, maar een vette prooi kan niet meer ontsnappen. Maar het verhaal is nog niet af!
Na het sluiten controleren chemische en bewegingsreceptoren of de gevangen prooi ook daadwerkelijk bruikbaar is. Als dat zo is, wordt de val volledig gesloten, anders gaat hij binnen 24 uur weer open en valt de dode prooi op de grond. Hier wordt het prooidier afgebroken en worden de voedingsstoffen via de wortels opgenomen. Veel van de prooien eindigen op deze manier. Als er echter een goed verteerbare prooi is gevangen, gaat het blad groeien om de prooi zo goed mogelijk te omsluiten en te voorkomen dat waardevolle voedingsstoffen verloren gaan. De vertering kan wel tien dagen duren, afhankelijk van de grootte van de prooi. Daarna gaat de val weer open en worden de onverteerbare resten door regen of wind verwijderd. Een val sluit maximaal zeven keer, daarna sterft het vangblad af.
Ik zit te wachten op het moment dat er een dikkere prooi in het vangblad komt zodat ik het sluiten zelf eens kan zien. Het gaat vrij snel, bekijk dit filmpje op YouTube maar eens. Grappig is dat de Rus die het gefilmd heeft een in Nederland gekweekt plantje heeft. Het etiket is hetzelfde als op mijn potje :).
In de winter gaat de venusvliegenvanger in rust. In het voorjaar bloeit de plant met witte bloemen. Nu heeft de venusvliegenvanger de insecten levend nodig als bestuiver. Om te voorkomen dat deze nuttige diertjes per ongeluk in de vangbladeren terecht komen, staan de bloemen op 30 centimeter hoge stelen. De venusvliegenvanger wordt vooral bestoven door zweefvliegen.
Bloeiende venusvliegenvanger in de natuur Foto: NC Orchid from North Carolina, USA - Dionaea muscipula in flower, CC BY 2.0, Wikimedia
Afgelopen zondag stond de nieuwsbrief van Fotomuseum Den Haag in mijn mailbox. Sinds twee weken is daar de expositie Vlindervlucht te zien. Fotograaf Lucas Foglia brengt ‘s werelds langste vlindermigratie in beeld: die van de distelvlinder. Dit fenomeen werd pas recent ontdekt. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de vlinder in februari trekt van de Afrikaanse graslanden naar het noorden, over de Sahara en de Middellandse Zee. Ze vliegt over besneeuwde Alpen richting het noorden tot ver in Scandinavië, om in september weer terug naar het zuiden te reizen.
Ik wist wel dat de distelvlinder een trekvlinder was en dat deze migreerde naar Noord-Afrika, maar dat de vlinder over de Sahara vloog naar Midden-Afrika was nieuw voor mij. Fascinerend! Distelvlinders zitten 's zomers vaak op de vlinderstruik in onze voortuin.
Distelvlinder in mijn Alphense tuin
Als natuur- en fotografieliefhebber was mijn interesse voor de tentoonstelling gewekt. Het regende en we hadden nog geen plannen voor deze dag, dus de keuze was snel gemaakt; een half uur later zaten we in de auto naar het museum. De expositie begint met een uitleg van de nieuwste wetenschappelijke inzichten over de distelvlindertrek. De migratiecyclus omvat zo'n 15.000 km en maar liefst 10 vlindergeneraties! In het vijf weken durende leven als vlinder kan dit tere insect tot wel 4000 kilometer afleggen, tot de vleugels zo afgevlogen zijn dat ze dienst weigeren.
Verse en afgevlogen vleugels van de distelvlinder Expositie Vlindervlucht Fotomuseum Den Haag Door Lucas Foglia
De migratie is feitelijk een estafette: een vrouwtje distelvlinder legt in haar korte leven ongeveer 500 eitjes (zo'n 100 per week dus). Na het rupsenstadium vervolgen deze nakomelingen hun weg naar het noorden of zuiden door een combinatie van instinct en beschikbaarheid van voedsel (bloeiende bloemen). Dit soort dingen zijn bijna niet te bevatten naar mensenmaatstaven.
Migratiepatroon van de distelvlinders in verschillende generaties Overgenomen uit het boek Constant Bloom door Lucas Foglia
Vroeger dacht men dat de distelvlinder een lokale vlinder was die in winterslaap ging. In 1930 ontdekte insectenkundige C.B. Williams dat de vlinders naar Afrika trokken en daar in de Sahara verdwenen. Een deel van de trek werd daarmee beschreven. Pas in 2024 en na 10 jaar onderzoek door een groep van internationale wetenschappers werden de trekpatronen volledig ontrafeld. Dit gebeurde door een combinatie van verschillende soorten onderzoeken. Men maakte gebruik van genenonderzoekenisotopenecologie (door chemische elementen in weefsel te meten, kunnen de herkomst van voedsel, de migratie van dieren en andere ecologische processen worden bepaald). Ook ecologische nichemodellering (hiermee wordt de geschiktheid van een omgeving voor een specifieke soort voorspeld, gebaseerd op verschillende omgevingsvariabelen zoals klimaat, bodemtype en landgebruik), stuifmeelanalyse, veldecologie en burgerwetenschap (burgers die waarnemingen van vlinders vastleggen) werden toegepast.
Ik bekijk deze tuingasten voortaan met nog meer bewondering
Uit het onderzoek naar de migratieroute blijkt dat de distelvlinders erg weerbaar en flexibel zijn, waarschijnlijk omdat ze een heel gevarieerd pakket aan genen bezitten. Waar andere vlindersoorten het moeilijk hebben door klimaatverandering en verlies van leefomgeving, weten de distelvlinders zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Ze passen hun routes aan bij ongebruikelijke droogtes en vorst en vinden nieuwe routes waar ze langs bloeiende bloemenvelden komen. Ze maken daarbij ook graag gebruik van wegbermen en tuinen. Je kunt dus een steentje bijdragen aan deze vlindertrek door bloeiende planten in je tuin te zetten. De woestijnen doorkruisen ze net na regenval waardoor spaarzame bloemetjes opbloeien in het natte zand.
Distelvlinders maken graag gebruik van tuinen
Tijdens zijn fotoproject zag Lucas Foglia parallellen tussen de migratie van de vlinders en die van mensen. Ook dat heeft hij meegenomen in zijn fotografische verslag. Dat vond ik erg mooi gedaan. Zowel de mens als de vlinder vertrekt omdat ze op dat moment leven op een plek waar de omstandigheden niet goed zijn. De vlinder vindt niet voldoende voedsel en voor mensen kan er van alles spelen: van honger tot ongunstige politieke omstandigheden. Als we eens konden zorgen voor goede leefomstandigheden voor iedereen overal.... dat zou mooi zijn. Zolang dat een utopie is zal er migratie zijn. De distelvlinders zijn in ieder geval een symbool van overleving en kracht, ondanks de teerheid van hun gestel. Ik vond de expositie zeer de moeite waard.
Een distelvlinder vliegt over de Sahara Expositie Vlindervlucht Fotomuseum Den Haag Door Lucas Foglia
De expositie is te zien tot 28 september 2025. Het museum is gesloten van vrijdag 20 juni tot en met donderdag 26 juni vanwege de NAVO-top.
Twan Huys interviewde de fotograaf voor het programma Buitenhof, je kunt het interview terugkijken op YouTube door hier te klikken.
De junimaand vordert en het zal niet zo heel lang meer duren eer het stiller wordt in de natuur. De vogels hebben een territorium afgebakend, een partner gevonden en een nest gemaakt. Na half juni zijn ze druk met het voeden van hun kroost en daar kunnen ze geen pottenkijkers bij gebruiken. Dus in plaats van uitbundig te zingen, verplaatsen ze zich stilletjes in het struikgewas op zoek naar rupsjes en insecten voor hun jongen.
Grasmus
Lezend in het boek 'De zintuigen van vogels' van Tim Birkhead kwam ik een merkwaardig feit tegen. De gebieden in vogelhersens die te maken hebben met het aanleren en produceren van zang worden aan het einde van de paartijd kleiner. Ze nemen de volgende lente weer in omvang toe. Buitende paartijd horen vogels minder goed en kunnen ze bijvoorbeeld het verschil tussen de zang van een concurrent met en zonder territorium minder goed onderscheiden. Vertaald naar ons mensen zou zo'n verandering kunnen betekenen dat we in de winter via de telefoon de beller niet herkennen aan zijn of haar stem. Dat krimpen van het hersendeel is een vorm van energiebesparing: als je er geen gebruik van maakt tors je onnodig gewicht mee en het kost energie om het te onderhouden. Bij mensen hebben de hersenen tien keer meer energie nodig dan een van onze andere organen.
Kleine karekiet Het gehoor van zangvogels is het best in de periode dat de zang belangrijk is
Besparen op zangvermogen is niet het enige dat vogels inzetten om efficiënt de winter door te komen. Ook de geslachtsklieren veranderen flink. De testes van bijvoorbeeld een mus krimpen van het formaat van een boon naar een speldenknop. En bij vrouwtjes is de eileider in de winter niet meer dan een draadje, terwijl het in de broedtijd een zware gespierde buis wordt.
Rietgors Het hersendeel dat de zang aanstuurt zal na de paarperiode kleiner worden
Hoe weet het vogellichaam dat het tijd wordt om zich weer op te maken voor een nieuw broedseizoen? Dit vindt plaats door de verandering van daglengte. Hieruit kun je dus opmaken dat dit vooral gebeurt bij vogels in onze gematigde streken waar sprak is van seizoenen met verschil in het aantal uren licht per dag. De toenemende daglengte stimuleert de uitstoot van hormonen door de hersenen en later ook de geslachtsklieren. Onder invloed van de toenemende hormonen wordt de aanzet tot zingen gegeven en het verbeteren van het gehoor.
Rietzanger In het voorjaar wordt het hersendeel voor zang weer verbeterd onder invloed van hormonen
Het feit dat hersens zo kunnen veranderen in de tijd heeft een impuls gegeven aan neurobiologisch onderzoek naar vogelzang. Men hoopt daar op termijn ook lessen uit te kunnen trekken voor neurologische aandoeningen bij mensen.
Geniet nu nog even van de vogelzang voordat de hersens van de zangers aan hun transitie beginnen. In dit filmpje kun je de vogels horen die je op de foto's bij dit blog ziet (en nog een aantal meer).
Gisteren fietsten we ons favoriete polderrondje bij Alphen aan den Rijn. Na een bewolkte ochtend scheen de zon 's middags volop en de temperatuur was heel aangenaam; de wind misschien een tikje te krachtig als we 'm tegen hadden. Op de Ruigekade bij Hoogmade passeerden we een voormalig kwekerijtje dat blijkbaar aan de natuur was teruggegeven. Wilg, riet, braam en ruigtekruiden waren hoog opgeschoten op het terrein. Tot onze verrassing lieten de vogels hier midden op de dag flink van zich horen met een gevarieerd en jubelend gezang. We hoorden er putters, 'n winterkoning, groenlingen, fitis en tjiftjaf. Ook de merel zong zijn rustige en welluidende lied. Het meest opvallend was echter de zang van de bosrietzanger. We hoorden de zang op maar liefst drie plekken tegelijk. Af en toe vloog een bosrietzanger op maar het ging te snel om een foto te maken.
Bosrietzanger Foto: Saxifraga Tom Heijnen Creative Commons' (https://creativecommons.org/licenses/) CC BY-NC-SA
We fietsten verder en ook langs de Wijde Aa hoorden we deze zanger zijn best doen. We maakten verschillende geluidsopnames, tot we er een hadden met zo min mogelijk windgeruis. Thuis zocht ik ik nog wat gegevens op over deze vogel en zoals altijd deed de natuur mij weer versteld staan.
Ik vond een artikel op Nature Today uit 2019 met de titel "Nachtbraken voor bosrietzangers". 'Wanneer in het oosten de eerste paarse gloed aan de hemel verschijnt om een ochtend in juni aan te kondigen, klinkt vanuit een ruigte met brandnetels en bramen een eindeloze serie van vogelimitaties: een zingende bosrietzanger! De zangpiek van deze zangvogels is zo kort, dat vogeltellers moeten nachtbraken om ze te horen.' vermeldde de intro van het stuk.
Nou als dat zo is, dan vielen we vandaag wel met onze neus in de boter, want we hoorden de vogels rond vier uur in de middag en we konden op dit tijdstip volop genieten van de zang.
Zoals je op bovenstaande foto ziet is de bosrietzanger een van de 'kleine bruine vogeltjes' en lijkt-ie op een kleine karekiet. Het is een van de laatste trekvogels die in ons land arriveert (vanaf half mei). De grootste kans om de bosrietzanger te horen is eind mei/begin juni, nu dus. En de periode dat ze zingen is heel kort; er moet snel aan een nestje begonnen worden. Zingende mannetjes vinden meestal binnen drie dagen een vrouwtje. Na de paring begint het vrouwtje vrijwel meteen met het bouwen van een nestje. Dat heeft ze in een dag of vier gefixt. Een week na haar terugkomst van de lange reis vanuit zuidoostelijk Afrika (Zambia, Mozambique etc.) legt ze eieren. Vanaf dat moment zingen mannetjes nog maar weinig. Anderhalve maand later vertrekken de eerste bosrietjes en hun kroost alweer uit de ruigte waarin ze hun strak geplande broedseizoen doorbrachten. Terug naar Afrika. Het is dus echt een flitsbezoek!
In Afrika doen de bosrietzangers ook inspiratie op voor hun zang. Want deze vogel is een echte imitator. Een Belgisch onderzoek toonde aan dat een gemiddelde bosrietzanger 76 (!) verschillende vogelsoorten imiteert. De helft van de imitaties komt van Oost-Afrikaanse vogelsoorten, uit de regio waar bosrietzangers overwinteren. De andere helft van Europese vogels. Deze zang kan in de korte tijd dat het mannetje op zoek is naar een vrouwtje urenlang doorgaan. Dus heb je er eenmaal een gehoord, dan kun je op je gemak een tijdje luisteren.
In onderstaand bestand (op YouTube) kun je één minuut van de zang horen (opgenomen bij de Wijde Aa).
Mocht je zelf op zoek willen gaan naar deze mooie zanger: ze broeden in natte ruigtevegetaties met veel brandnetels, koninginnenkruid, wilgenroosje, kattenstaart, fluitenkruid, moerasspirea, riet en enkele (wilgen)bosjes. Als pioniervogel profiteert deze soort snel en soms massaal van tijdelijk beschikbare biotopen, zoals verruigende uiterwaarden of bermen (en in ons geval dus een in de steek gelaten kwekerij). Soms komt er wel eens een langs in stadstuinen (natuurlijk niet die met alleen tegels). In die tuinen broeden ze niet overigens. Bosrietzangers komen verspreid over Nederland voor, maar vooral langs rivieren en andere waterrijke plaatsen.
Verspreidingskaart Bosrietzanger
Deze kaart is gebaseerd op de Vogelatlas van Nederland (Sovon 2018).
Weergegeven is de relatieve dichtheid per vierkante kilometer.
Tip: mocht je een beetje hulp nodig hebben bij het herkennen van de zang van de bosrietzanger, download dan de gratis app Merlin Bird ID. Veel succes met je speurtocht; wees er snel bij!
.jpg)
