Hoe vindt een vlinder haar waardplant?

Vorige week schreef ik over de koninginnenpage in onze tuin, die als waardplant wilde peen heeft. In het dierenleven gebeuren nogal wat magische dingen, zoals vogels die duizenden kilometers trekken naar onbekende oorden als ze pas een paar weken geleden uit het ei zijn gekropen. En insecten die na jaren als larven onder de grond te hebben geleefd op min op meer dezelfde dag als imago te voorschijn komen om te paren. Wij mensen doen kennis op door het gedrag van anderen te bekijken en na te volgen of doordat ons dingen geleerd worden door bijvoorbeeld onze ouders of leraren. Maar zo'n vlinder heeft blijkbaar het instinct om bepaalde bloemen op te zoeken waarvan hij of zij 'weet' dat deze nectar oplevert of dat dit voedsel is voor de rupsen die uit het ei kruipen dat ze legt.

Koninginnenpage

Dat op zich is al fascinerend. Maar hoe weet een koninginnenpage die net verpopt is wat wilde peen is? Vlindervrouwtjes zijn in staat om geschikte waardplanten te vinden omdat ze aan het uiteinde van hun pootjes een gevoelig orgaantje hebben waarmee ze suikers ongeveer 2000 keer sneller kunnen proeven dan een mens. Dus blijkbaar 'weet' ze op basis van dit proeven met haar pootjes dat deze waardplant geschikt is. Misschien is die kennis in haar genen opgeslagen. Als rups heeft ze natuurlijk van die plant gegeten, maar zou dat 'geheugen' meegekomen zijn in de popfase? Dat lijkt me stug, want de verandering van rups naar vlinder in de popfase is vrij rigoureus. Binnenin de pop wordt de rups omgebouwd in een vlinder. Hoe dit precies gaat is nog niet bekend, maar zeker is dat bijna alle lichaamsdelen van de rups worden afgebroken. Uit deze stoffen wordt de vlinder opgebouwd. 

Een paar weken geleden (7 juli) waren we in de Amsterdamse Waterleidingduinen en daar fladderden de eerste keizersmantels van dit seizoen. Deze vlinder vliegt vanaf juli tot in augustus en heeft één generatie per jaar. We zagen drie exemplaren; alleen mannetjes. Die zijn te herkennen aan de dikke horizontale zwarte geurstrepen die langs de aders lopen. Bij vrouwtjes ontbreken die. Deze feromoonstrepen worden gebruikt om vrouwtjes te lokken.

De keizersmantel (m) is een parelmoervlindersoort

Waarom haal ik deze vlinder erbij? Nou deze soort heeft een bijzondere leefwijze. De eitjes worden namelijk niet rechtstreeks op de waardplant afgezet. De waardplant zijn wilde viooltjes, in de duinen vooral het duinviooltje. Hoewel ze bloeien van april tot in de herfst worden de eitjes niet gelegd op dit iele plantje. Het vrouwtje keizersmantel deponeert de eitjes in scheuren tussen boomschors, op 1 tot 1,5 meter hoogte. Die boom moet in de buurt van duinviooltjes staan op een relatief open, zonnige plek. Dat is niet altijd de plek waar veel nectarplanten groeien om in de voedselbehoefte van de grote vlinder (tot 6,5 cm spanwijdte) te voorzien. Dus soms moet er gependeld worden tussen het voedselgebied en de eileg-locatie. Het eitje komt vrij snel uit. Het rupsje eet zijn eischaal op en kruipt - zonder verder iets te nuttigen - weg tussen het mos op de boomschors. Daar overwintert-ie. In april moet dit rupsje op zoek gaan naar de duinviooltjes om aan voedsel te komen. Hoe zo'n rups op dat moment weet waar die duinviooltjes staan gaat mijn verstand te boven. Niet meer dan een paar millimeter groot, de hele winter zonder voedsel en zonder geurorgaantjes op de poten. Ga er maar aanstaan. Eerst 1,5 meter omlaag langs de boomstam. En vervolgens? Waar te beginnen zou ik denken. Het lijkt me zoeken naar een speld in een hooiberg.

Ik heb heel wat (wetenschappelijke) publicaties doorgelezen om uit te vinden hoe het keizersmantelrupsje zijn waardplant vindt. Maar ik heb het antwoord niet gevonden..... Wie het weet mag het zeggen!

Keizersmantels in de duinen

Uitslag van de vlindertelling en koninklijk bezoek in de tuin

Citroenvlinder met aardhommel

De resultaten van de tuinvlindertelling 2025 zijn bekend. De nummers 1, 2 en 3 verschillen niet van vorig jaar; op de vierde plaats staat dit jaar echter niet het bont zandoogje maar de citroenvlinder. 

Top 10 tuinvlindertelling 2025
Bron: tuintelling.nl

Ook in mijn tuin was de citroenvlinder prominent aanwezig. Het is een mannetje, te zien aan de duidelijke geelgroene kleur. Vrouwtjes van deze soort zijn witter. Meestal fladderen ze een beetje door de tuin en zijn deze fotogenieke vlinders snel weer weg. Maar de dahlia's hadden een onvermoede aantrekkingskracht op het insect. Ik had ruim de tijd om de vlinder te filmen. Niet alleen de citroenvlinder deed zich tegoed aan deze bloem, ook hommels waren van de partij. Een dikke aardhommel ging het 'gevecht' aan met de citroenvlinder en deze liet zich twee keer verslaan, zoals je in onderstaand filmpje kunt zien. Maar zodra de kust vrij was nam de citroenvlinder zijn plek weer in om zich te laven aan de zoete nectar.

Waar veel vlinders maar een paar dagen of weken leven als imago, kan de citroenvlinder wel een jaar oud worden. De meeste tijd brengt deze sterke vlinder rustend en slapend door. Daar heeft-ie weinig energie voor nodig en de vleugels slijten er niet van. De vlinder verblijft in de winter op een verscholen plekje tussen het groen, bijvoorbeeld van klimop, hulst of braam (alle drie aanwezig in mijn tuin of die van de buren). Vanaf februari kun je ze op zonnige dagen al zien rondfladderen. Ze gaan op zoek naar een partner om te paren en eitjes te leggen en deze overwinteraars zijn nog actief tot in juni. De vlinders van de nieuwe generatie komen in de loop van juni te voorschijn. De 'verse' citroenvlinders doen het rustig aan. Ze gaan al gauw in zomerrust en komen af en toe te voorschijn om nectar te drinken, zoals de vlinder in mijn tuin. In het najaar zoeken ze een vaste plek voor hun winterslaap. Citroenvlinders kruipen heel diep weg in een struik en gaan daar met dichtgevouwen vleugels hangen, hun pootjes stevig om een takje heen. Ze zijn goed gecamoufleerd omdat ze met hun groengele kleur en de ‘vorm’ van een blad met het beperkte winterlicht helemaal wegvallen in de struik. De kans dat je er 's winters een opmerkt is klein. 

Citroenvlinders zijn voorbereid op kou, ijs en sneeuw en nemen allerlei voorzorgsmaatregelen om de winter te overleven. Ze proberen zo veel mogelijk vocht te verliezen en maken antivries aan (vergelijkbaar met het spul dat wij in onze auto's gebruiken). Eigenlijk hebben ze meer last van te warme winters, want dan komen ze uit hun winterslaap en worden actief terwijl er geen voedsel te vinden is. 

De vlindertelling was net voorbij toen ik maandagochtend vanuit mijn slaapkamerraam koninklijk bezoek zag arriveren. Op de vlinderstruik in de voortuin daalde een koninginnenpage neer. Wauw! Op zondag hadden we een fietstochtje gemaakt in het Bentwoud en zagen ontelbare bloemen van de wilde peen. Ik zei tegen mijn man dat we goed moesten speuren, want dat is de waardplant van deze prachtige vlinder. Waardplant wil zeggen dat de rupsen van deze plant eten en dat de vlinder haar eitjes dan ook op deze plant afzet. Het was die zondag tamelijk warm maar bewolkt. We zagen nauwelijks vlinders - waarschijnlijk omdat ze niet genoeg konden opwarmen - en al helemaal geen koninginnenpage.

De koninginnenpage rukt op

Maar op maandag fladderde de vlinder dus gewoon mijn tuin binnen. Een jaar of tien geleden werd de koninginnenpage alleen waargenomen in Zuidoost Nederland. Ik heb er twee keer een gezien in Zuid-Limburg, waarvan één keer in de tuin van mijn ouders. Vijf jaar geleden waren de vlinders al opgerukt tot aan de grote rivieren. En nu zag ik op waarneming.nl dat er ook boven de rivieren vaker koninginnenpages gezien worden. De kans dat je er een kunt spotten wordt dus steeds groter.

De koninginnenpage heeft twee generaties per jaar

De koninginnenpage heeft twee generaties per jaar. De eerste vliegt van eind april tot half juni en de tweede vanaf juli tot half september. Mijn tuinbezoeker was een kakelvers exemplaar van de tweede generatie. De eitjes worden afgezet op peen; één per plant en bij voorkeur op jonge planten die met hun 'kop boven het maaiveld uitsteken'. De rupsen zijn prachtig gekleurd: op de lichtgroene basis zitten zwarte bandjes met oranje stippen. De tweede generatie overwintert als pop. 

De koninginnenpage wordt vaak bij heuveltoppen gezien waar mannetjes en vrouwtjes elkaar ontmoeten; dit gedrag wordt 'hill-topping' genoemd. Dat een keer live zien staat nog op mijn verlanglijstje. Daarvoor zal ik wel weer eens naar het zuiden af moeten reizen, want er zijn hier weinig 'hills' :). 

Tuinvlindertelling: tel je mee?

De vlinderstruik trekt veel soorten aan

De vlinderstruik in onze voortuin staat in volle bloei en wordt druk bezocht door vlinders en andere insecten. Ik sloop door de wirwar van zoetgeurende bloemtrossen om de bewegelijke vlinders op de foto te krijgen. Als je ziet hoeveel er op en boven de vlinderstruik zweven zou je niet in de gaten hebben dat het slecht gaat met de vlinderstand in Nederland. Maar even genieten van deze weken dan maar, nu ze volop te zien zijn.

Komend weekend (11 tot en met 13 juli 2025) is de jaarlijkse tuinvlindertelling. Gelukkig is de meeste regen voor deze week achter de rug en lopen de temperaturen in het weekend weer op. Ook de zon laat zich dan weer zien en er is niet te veel wind. Dat wordt puik vlinderweer!

Op de site van de vlinderstichting kun je alles lezen over de tuinvlindertelling 2025; hoe je moet tellen, hoe je je kunt aanmelden èn hoe je de soorten kunt herkennen met behulp van een gratis zoekkaart. 

Ik laat vast een paar vlindersoorten zien die ik op onze vlinderstruik zag. 

Het meest talrijk op de struik waren de atalanta's, ook wel admiraalvlinder genoemd. Deze soort was vorig jaar nummer 1 in de telling. Het is een donkere vlinder met opvallende oranje banden (de strepen van de 'admiraal') en witte stipjes op het uiteinde van de vleugels. 

Atalanta

Vanuit Zuid-Europa trekken de vlinders ieder voorjaar richting het noorden; ze brengen hier in de zomer een nieuwe generatie voort. Ik fotografeerde in het begin van de avond, in de hoop dat de relatieve koelte de vlinders iets minder beweeglijk zou maken (tevergeefs :)). Ik zag twee tot soms wel vier atalanta's in een spiralende vlucht boven de vlinderstruik dwarrelen. Dit zijn mannetjes die hun territorium afbakenen en verdedigen. Met de spiraalvlucht jagen ze concurrerende atalanta's uit hun gebied. Dit doen ze in de namiddag en avond, nadat ze overdag gegeten hebben. 

Vorig jaar was het klein koolwitje landelijk nummer 2. Die zag ik niet op de vlinderstruik maar wel zijn broer het groot koolwitje. Hoe je de twee uit elkaar houdt, en onderscheidt van het geaderd witje, lees je in deze blog.  

Het groot koolwitje heeft twee vleugelvlekken (hier niet te zien)
en de zwarte hoekpunt eindigt aan de
onderkant van de bovenste vlek (wel te zien).

Ook tamelijk talrijk op de struik waren dagpauwogen. Zij scoorden in de telling van vorig jaar 'hoge ogen' met een derde plek. De vleugels doen me altijd denken aan zacht fluweel, ook door de diepe kleuren. De dagpauwoog overwintert als vlinder op een donkere, koele en beschutte plek, zoals een holle boom of een schuur. Dan zit-ie met zijn vleugels dichtgeklapt. De onderkant is gemêleerd zwart/bruin en de vlinder is op die manier goed gecamoufleerd. Als de vleugels uitgeklapt zijn, vallen de nepogen onmiddellijk op. Door met zijn vleugels te klappen hoopt de vlinder vogels, die uit zijn op een hapje, schrik aan te jagen en in verwarring te brengen. 

Dagpauwoog

Nummer vier was in de telling van 2024 het bont zandoogje. Deze zag ik niet op de vlinderstruik maar later wel bij de bramen. Ze zuigen liever sap van dat fruit en nectar uit bloeiende bomen, wellicht omdat het van oorsprong bosvlinders zijn. In de afgelopen decennia zagen we ze ook meer en meer in tuinen. 

Een vlinder die hard achteruit is gegaan in aantallen is de kleine vos. In mijn jeugd zag ik deze soort heel vaak (meer dan de atalanta), maar nu was ik al blij met het ene exemplaar op de struik. De overwegend oranje vlinder met een bruin middenstuk heeft een rijtje helderblauwe stipjes onderaan de vleugels. In 2017 had ik er megaveel op de vlinderstruik zoals je kunt zien in dit blogje (met ook een aantal leuke weetjes over kleuren).

Kleine vos

De distelvlinder heb ik dit jaar nog niet gezien in mijn tuin, maar op waarneming.nl zag ik al diverse meldingen van rupsen en imago's (vlinders). Van deze soort een foto uit een eerder jaar.

Distelvlinders hoop ik binnenkort weer te zien!

Geniet komend weekend van de zon en de vlinders. Je waarnemingen doorgeven helpt bij het in kaart brengen van de trends in aantallen door de jaren heen. Die gegevens worden gebruikt om vlinders te beschermen en leefomstandigheden te creëren waardoor ze beter gedijen. Succes met tellen!