De ene mistige dag is de andere niet

In oktober houd ik het weerbericht in de gaten, in de hoop op fraaie ochtendmist. Zo eentje waar de zon mooi doorheen schijnt en die een prachtige waas over de velden legt. Gisteren was er mist voorspeld, maar die bleek nogal dicht en het bleef bijna de hele dag grauw. Ik was toch op pad gegaan in het Zegerslootgebied en het leek of ik in een heuse jungle liep. Mystieke mist en lianen van de woekerende bosrank. 

Alphense jungle

Langs het pad hingen de felroze vruchten van de kardinaalsmuts met hun knaloranje zaden te glimmen van het vocht. 

Kardinaalsmuts, decoratief maar giftig voor mensen

Voor mensen is de kardinaalsmuts giftig, maar dieren lusten 'm graag. Zoals je op de foto kunt zien zijn de takken groen. Dat is vrij ongebruikelijk want de meeste takken van bomen en heesters zijn bruin. De takken van de kardinaalsmuts bevatten bladgroen. Als de struik kaal is gevreten, kan de plant zo toch nog voedsel aanmaken! Vogels eten de oranje zaden graag en dragen zo bij aan de verspreiding van deze inheemse plant. Zoals gezegd kunnen mensen de struik beter links laten liggen. Als je ervan eet dan kun je last krijgen van sufheid, buikloop, braken en buikkrampen. Het harde kernhout werd vroeger wel gebruikt om weef- en spinspoelen te maken (de Engelsen noemen de struik 'spindle tree' naar deze toepassing). Maar ook dat was oppassen geblazen. Als houtbewerkers te lang in de prikkelende lucht van het zaagsel bleven, kregen ze braakneigingen. 

Een stukje verder vond ik meer giftigs op mijn pad. Onder een rij populieren stonden tientallen Grijze slanke amanieten. Hoewel de paddenstoel redelijk algemeen is, staat hij toch als kwetsbaar op de rode lijst. In rauwe vorm is de grijze slanke amaniet giftig. Na bakken of koken verdwijnt het gif, maar in de amanietenfamilie komen dodelijke soorten voor, dus verwisseling ligt op de loer. De amanieten bevatten Alfa-amanitine, dit is de dodelijkste mycotoxine! Inname van giftige amanieten, zoals de groene knolamaniet en de kleverige knolamaniet, heeft een fatale afloop. Dus kijken en fotograferen mag, maar laat ze lekker staan. Voor de boom zijn ze echter goed nieuws, want deze soort zorgt ervoor dat de populieren makkelijker voedingsstoffen kunnen opnemen en hun zwamvlok beschermt de boomwortels tegen invloed van zuren. In ruil daarvoor eet de paddenstoel een hapje mee van de koolhydraten en suikers die de boom produceert. 

Grijze slanke amanieten leven in symbiose met o.a. populieren

Vandaag begon de dag ook mistig, maar dit was de oktobermist waar ik wèl op zat te wachten. Een half uurtje na zonsopgang zag ik de bosrank van de zonnige kant.

Bosrankzaadpluis in nevelig ochtendlicht

Ik liep vanuit het Weteringpark naar het Dijkslootpad en daar kon ik genieten van prachtige Jakobsladders. Daarover schreef ik al eens eerder een blog, dat kun je lezen door hier te klikken. 

Deze foto's zijn van vandaag.

Tenslotte verlichtte de zon een es met prachtige herfstkleuren. Dit zijn de oktoberochtenden waar je echt van kunt genieten.

Hoe breken paddenstoelen hout af?

Tijdens deze oktobermaand is het goed paddenstoelenweer: niet te veel wind, milde temperaturen en af en toe een bui. Ik heb dan ook heel wat paddenstoelensoorten kunnen toevoegen op mijn waarnemingaccount. 

Milde temperaturen zijn prima voor paddenstoelen

Paddenstoelen zijn (soms met enige overlap/twijfelgevallen) onder te verdelen in drie soorten. Mycorrhyzavormende paddenstoelen (bijvoorbeeld vliegenzwammen) leven in symbiose met planten en bomen. In ruil voor koolhydraten, suiker en vitaminen maakt de paddenstoel bepaalde voedingstoffen beter beschikbaar voor de boom. Parasiterende paddenstoelen (zoals honingzwammen) teren op levende organismen en dragen zo bij aan het afsterven ervan. Over deze twee soorten zal ik later nog eens bloggen.

Paarse korstzwam. De paarse korstzwam wordt gevonden als saprofyt op dood hout
van allerlei loofbomen en als parasiet op levende bomen en struiken uit de rozenfamilie.

Vandaag wil ik het hebben over de derde groep: de houtopruimers ofwel saprofyten. Zonder deze nuttige zwammen zouden bossen omkomen in hun eigen (hout)afval. Deze paddenstoelen breken dood hout af en ik vroeg me af hoe ze dat precies doen. Ik moest flink zoeken en het dichtst bij een antwoord kwam de informatie in een rapport van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap afdeling Bos en Groen. Saprofyten zorgen samen met kleine beestjes en bacteriën voor de afbraak van het hout. De kleine beestjes verkleinen de bladeren, mengen organisch materiaal met de minerale bodem, en consumeren schimmelweefsel. Hun rol is indirect: zij kauwen voor, om het zo maar uit te drukken :). 

Zwammen en bacteriën zorgen voor de eigenlijke vertering. Het relatieve aandeel van bacteriën en zwammen in de afbraak hangt af van de "eetbaarheid" van het dode materiaal (hout, strooisel enz.). Die eetbaarheid hangt dan weer samen met de bodemeigenschappen (structuur, zuurtegraad, vochtigheid enz.). Het lijkt erop dat de zwammen 'het zware werk' op zich nemen. 

Gewone zwavelkop. De paddenstoel is in Nederland zeer algemeen en groeit in dichte groepen aan de voet
van loof- of naaldbomen in bossen of plantsoenen. Het wordt vaker aangetroffen op rottend loofhout
 vanwege het lagere ligninegehalte van dit hout in vergelijking met naaldhout.

Vooral in zure en voedselarme omstandigheden spelen zwammen een hoofdrol in het afbraakproces. Ze verzorgen tot 90% van de afbraak. Ze zijn beter aangepast aan zure omstandigheden dan bacteriën en kunnen met hun zwamvlok makkelijk bepaalde substraten (bijv. een boomstam) koloniseren. Zwammen beschikken over enzymen die ook moeilijk afbreekbare koolstofverbindingen zoals houtstof (lignine) de baas kunnen. Tenslotte hebben ze weinig voedingsstoffen nodig. 

De afbraak gebeurt door het afscheiden van enzymen, die bepaalde stoffen uit de omgeving verkleinen tot door de zwam opneembare deeltjes. Opruimers zijn soms sterk gespecialiseerd. Zo komen bepaalde soorten zwammen enkel voor op mest, rottende paddenstoelen, op brandplekken of op bepaalde houtsoorten.

Maar hoe werkt dat nou precies? Al naargelang paddestoelen wel of niet in staat zijn om lignine af te breken, spreekt men resp. van witrotters en bruinrotters. 

Bruinrotters zijn zwammen die enkel de koolhydraten (vnl. cellulose) en de polysacchariden (dit zijn complexe suikerstructuren) van de houtstructuur kunnen afbreken, niet de houtstof (lignine) zelf. Cellulose betekent voor hout wat ijzerdraad betekent voor gewapend beton: het vormt lange witte vezels die instaan voor de structurele kracht van het hout. Naarmate het hout groeit, wordt tussen de cellulose lignine (als een bruine kitstof) afgezet. Vandaar dat bij vorming van bruinrot, waarbij de cellulose selectief wordt opgevreten, uiteindelijk alleen de vierkante rossig-bruine, poederig-broze blokjes lignine overblijven en het hout geen draagkracht meer heeft. Het word dan sterk pulverig, droog, verliest opvallend gewicht, en verbrokkelt typisch volgens een blokjespatroon ("kubiekrot"). Bruinrotters komen vooral voor bij naaldbomen, in mindere mate bij loofbomen of bij beide types.

Witrot veroorzaakt door een niet geïdentificeerde zwam

Witrotters breken gelijktijdig cel- en houtstof af. Het hout bleekt op door de afbraak van lignine, krijgt een vezelige structuur (die lang behouden blijft) en blijft vochtig. De afbraak kan op verschillende wijzen gebeuren. Soms breken zwammen eerst of vooral lignine af. In andere gevallen worden lignine en polysacchariden (suikerstructuren) gelijktijdig afgebroken. Tenslotte kan het ook zijn dat aanvankelijk vooral koolhydraten verteerd worden. De afbraak door witrotters gebeurt snel, in laboratoriumomstandigheden kunnen kleinere stukken hout in enkele maanden tijd bijna volledig weg zijn. 

Langsteelfranjehoed. De langsteelfranjehoed leeft saprotroof op hout.
Met name op stukjes hout en houtsnippers, soms op humusrijke grond,
in parken, plantsoenen, wegbermen en bossen.

Zo, dat was een vrij technisch verhaal deze keer. Maar misschien kijk je nu nog beter naar dood hout in bos en park. En kun je achterhalen of een witrotter het hout heeft aangetast (vezelige structuur) of een bruinrotter (blokjesstructuur). Geniet nog even van de paddenstoelen!

Oktobertip: damhertenbronst

Vanuit de ingang Oranjekom volg je de oranje route naar het bronstgebied

Er komt mooi herfstweer aan, dus geef ik je in deze blog een wandeltip. In de Amsterdamse Waterleidingduinen zijn de damherten nu in de ban van de voortplanting. Struinend door de duinen kun je hier getuige van zijn: de mannetjes burlen en maken bronstkuilen die ze rijkelijk besproeien met hun urine. Ze proberen zo veel mogelijk hindes voor hun harem te winnen en zo hun genen door te geven. Wij namen vast een voorproefje op 7 oktober en we zagen en hoorden dat de bronst al begonnen was. In de bossen hoorden we het burlen (klik hier voor een audio-opname) en de herten lagen niet ver van het pad om hun territorium en bronstkuil te bewaken. De route met oranje gemarkeerde paaltjes voert je vanuit ingang Oranjekom/Oase richting het vliegermonument. Dat is de hotspot tijdens de bronst. Vanaf de wandelpaden kun je hier al het een en ander zien. In de Waterleidingduinen mag je buiten de paden lopen, maar tijdens de bronst is het wel de bedoeling dat je de herten niet verstoort in hun gedrag. De bronsttijd kost hen al veel energie. Dus geniet van het schouwspel op redelijke afstand. Zoals gezegd, de herten zijn vaak goed zichtbaar vanaf het pad.

Tijdens de bronst zijn de herten goed zichtbaar, zelfs vanaf het pad

Op onderstaande foto zie je dat dit hert zijn bronstkuil naast het pad heeft gemaakt. 

Damhert bij bronstkuil. Foto: Andy de Bruin

In de loop van de jaren heb ik een aantal blogs en filmpjes over de damherten in de Waterleidingduinen gemaakt. Via deze link kun je die bekijken. Specifiek over de bronst maakte ik 9 jaar geleden dit filmpje.

Het is echt een aanrader om dit zelf allemaal eens te bekijken. Veel wandel- en natuurplezier!

Voor abonnees: lukt het doorklikken vanuit follow.it niet makkelijk, bezoek dan mijn blog door even 'natuurnotities' te googlen. Of tik in: https://natuurnotitiesmoniquesmulders.blogspot.com/

Halfgeknotte strandschelp

Zonnige nazomerdag in Noordwijk

Half september genoten we van het warme nazomerweer op het Noordwijkse strand. Vorige week schreef ik al over de massaal aangespoelde schelpen. Vandaag wil ik wat aandacht besteden aan de halfgeknotte strandschelp. Die heet zo omdat één kant van de schelp wat puntiger is en de andere hoek iets ronder. De beestjes in de schelpen filteren het zeewater met twee sifonen; één dient om het water naar binnen te zuigen, de andere sifon laat het gefilterde water weer naar buiten lopen. Ze leven van algen en fytoplankton dat ze uit het water halen. Verder hebben de dieren een graafvoet, waarmee ze in het zand kruipen, zodat alleen de sifonen nog boven het oppervlak uitsteken. Het is moeilijk om een foto van de levende schelpdieren te vinden, maar in dit bericht van NatureToday kun je een plaatje zien (scroll naar beneden in het bericht onder het kopje 'Golfpatronen in zee'). 

Onder andere: halfgeknotte strandschelpen

De halfgeknotte strandschelp is de meest voorkomende schelp langs onze kust en vormt het belangrijkste voedsel voor zwarte zee-eenden, die in Nederland overwinteren. Ook vissers namen hun deel van de buit, tot het eind van de vorige eeuw behoorlijk mis ging. Jonge aanwas van de schelpen bleef uit, maar de vissers bleven vissen en de zee-eenden ook tot er bijna geen halfgeknotte strandschelpen overbleven. Vissen was niet meer rendabel. De zwarte zee-eenden moesten overstappen op ander voedsel en hun aantallen namen drastisch af. Gelukkig is er sprake van herstel. Inmiddels wordt de biomassa van de halfgeknotte strandschelp op bijna een miljard kilo geschat (2020).

Halfgeknotte strandschelpen leven in relatief ondiepe wateren (tot 40 meter diep). Om dit voedsel te bemachtigen kunnen zee-eenden tot 20 meter diep duiken.   

Zwarte zee-eend
Bron: Stephan Sprinz - Own work, CC BY-SA 4.0, Wikimedia

Inmiddels is de visserij weer voorzichtig opgestart. Om eerdere fouten te voorkomen, is er tegelijkertijd ook onderzoek opgezet om de oorzaken van het verdwijnen van de strandschelpen beter in kaart te brengen. Er wordt gekeken welke visserijdruk acceptabel is en ook hoe de zee-eenden het best geholpen kunnen worden. Behalve voedsel hebben de vogels ook rust nodig. Ze blijven uit de buurt van transportschepen, vissersschepen en recreanten. Daarom rusten ze vaak niet bij de rijkste voedselgronden en moeten dus pendelen tussen rustplaatsen en hun eten. We hebben in Nederland de wettelijke plicht om 68.500 zwarte zee-eenden van rust en voedsel te voorzien. Dit is een zogenaamd Natura 2000 instandhoudingsdoel. Het onderzoek moet dus uitwijzen hoe we alle partijen, inclusief de natuur tevreden kunnen houden.

In dit boekje lees je meer over het onderzoek. 

 

Hoe wordt een schelp geboren?

Half september konden we genieten van een mooi nazomerweekend. We besloten naar Noordwijk te gaan, voor een wandeling, lekkere lunch en dan nog even relaxen in het zand. Er waren veel schelpen aangespoeld, voornamelijk Amerikaansen zwaardschedes en half geknotte strandschelpen, met hier en daar een kokkel ertussen. Ook de schildjes van krabben zagen we veelvuldig en een zilvermeeuw zocht ze allemaal na op restjes voedsel. De vogel slikte de krabbenlijfjes compleet in, erop vertrouwend dat zijn maag het schild wel klein zou krijgen (letterlijk). 

Massa's aangespoelde schelpen

Kijkend naar die massa schelpen kwam er een vraag in mij op. Hoe worden schelpen eigenlijk geboren? Natuurlijk is een schelp niet meer dan een omhulsel dat een weekdier beschermt. Dus de vraag is eigenlijk verkeerd gesteld. "Hoe worden weekdieren geboren en hoe ontstaat de schelp?" is een betere formulering. In mijn tuin vind ik regelmatig een groepje half-doorschijnende witte bolletjes van een paar millimeter groot. Dat zijn slakkeneitjes. Slakken worden geboren met een piepklein huisje dat met de slak meegroeit. Zo blijkt het bij schelpen niet te gaan. 

De conceptie van schelpen vindt in het water plaats: eitjes en sperma worden in grote hoeveelheden in het water afgezet. Waar ze elkaar treffen kunnen ze versmelten en zo ontstaat er een larve. Die zweeft nog een tijdje rond en kan zo nieuwe gebieden koloniseren. Het schelpje ontstaat pas na enkele dagen of zelfs weken. Dit is onder andere afhankelijk van de soort en de watertemperatuur. Om de schelp te maken hebben weekdieren kalkklieren in speciale huidplooien, die mantelranden worden genoemd. Als ze eenmaal een schelpje hebben, worden de weekdieren zwaarder en zakken ze naar de bodem. Daar blijven ze dan de rest van hun leven. Op de schelp worden telkens nieuwe laagjes afgezet, zo groeit die mee met het formaat van het weekdier. De kleur, tekening en vorm van de schelp worden bepaald door de mantelranden. In warme periodes groeit een schelp sneller dan in koude, net als bij een boom kun je groeiringen zien.

Aan de ringen kun je zien wanneer een schelp sneller of langzamer is gegroeid

Tweekleppigen zoals kokkels en mossels bouwen hun schelp in tweevoud. Ze metselen tegelijkertijd twee min of meer spiegelbeeldige kleppen. Bij de top zitten die aan elkaar vast met een band en ze kunnen stevig dichtgetrokken worden met sluitspieren. Zo is het weekdier beschermd tegen vijanden en uitdroging, mocht de schelp aanspoelen op het strand. Dat helpt niet 100% overigens, want meeuwen slikken niet alleen krabben compleet in, maar ook schelpen. Het maagzuur vergruist de schelp en dat komt met braakballen weer naar buiten. Op onderstaande foto's zie je daarvan het resultaat.

Braakbal met mosselresten
linksboven in het zilvermeeuwnest

Verdroogde meeuwenbraakbal met mosselresten

Schelpen bestaan uit drie lagen. De stevigheid is te danken aan de middelste laag (porseleinlaag), die het dikste is. Vanbinnen krijgt dat porselein vaak een glad afgewerkte voering van parelmoer en vanbuiten een dunne opperhuid, die van lege kleppen kan afbladderen. Dat laatste gebeurt vrij snel als lege schelpen aanspoelen op het strand.