Sneeuwklokjes langs de Platsbeek

Sneeuwklokjes zijn de eerste bloeiende lentebodes en dit jaar bloeiden ze inderdaad in de sneeuw. In de krokusvakantie wandelden we langs de Platsbeek bij Nuth en Terstraten in Limburg. De sneeuw was inmiddels gesmolten en de temperatuur was opgelopen tot 21 graden, maar de klokjes bungelden nog fier in de wind terwijl er verder nog weinig groen te bespeuren was. 

Sneeuwklokjes langs de Platsbeek, Nuth (L)

Sneeuwklokjes worden gerekend tot de stinzenplanten: bolgewassen die uit warmere streken naar ons land zijn gehaald en daar aangeplant werden bij buitenhuizen. Inmiddels zijn ze volop verwilderd en worden ze meer en meer in tuinen geplant, maar eind 19e eeuw waren ze nog tamelijk zeldzaam. In 1896 beschreef Eli Heimans het sneeuwklokje in het tijdschrift De Levende Natuur. Samen met Jac. P. Thijsse heeft hij heel wat planten en dieren beschreven op een manier die ik nog steeds ongeëvenaard vindt. Als iemand je leert 'kijken' in de natuur dan is het dit duo wel. Al lezend in het betreffende artikel kwam ik dingen aan de weet die mij nooit eerder waren opgevallen aan sneeuwklokjes, hoewel er toch een aantal pollen van in mijn tuin staan. Eli Heimans kocht destijds de bolletjes trouwens voor 1 cent per stuk - kom daar tegenwoordig nog maar eens om - maar uit het feit dat hij er 'maar' 10 kocht leid ik af dat het relatief veel geld was. Een van de zaken die hij beschreef en waar ik nooit op gelet heb, is dat tijdens de vorst de bladeren slap gaan hangen (dat heb ik in mijn blog van 6 maart uitgebreid beschreven), maar dat het bloemetje overeind blijft. Na de vorst leven de bladeren echter weer op maar kwijnt het bloemetje sneller weg. Dit is een overlevingsstrategie van de plant: uit de bladeren haalt de bol voedsel voor volgend jaar, dus het bloemetje kan hij makkelijker missen dan de bladeren. Maar als alle bloemen jaar na jaar zouden verdrogen maakt de plant geen zaad en dat is voor de lange termijn weer een probleem. Dus uiteindelijk is het sneeuwklokje niet zo blij met sneeuw als de naam doet vermoeden. Iets anders dat ik nooit heb geweten is dat de nectar verborgen ligt in de groene streepjes aan de binnenkant van het kelkje. Op zoek naar dat zoete spul botsen hommels en vroege bijen tegen het stuifmeel aan en zorgen dat dat van plant naar plant verspreid wordt. 

De nectar van het sneeuwklokje is verborgen in de groene streepjes van de kelk

De uitstekende 'speld' die je op de foto ziet is de stempel, waar het stuifmeel op terecht moet komen om de bloem te bevruchten en zaad te laten rijpen. In april/mei vormt dat een rode bes. Daarin vind je zaden met een vlezige witte stip erop; zoals je bij droge bonen ook kunt zien. Dat is de plek waar het zaadje vastzat in de bes. Mieren zijn verzot op dat witte uitstulpinkje en slepen het zaad om die reden mee naar hun nest. Zo kun je op een andere plek in je tuin nieuwe sneeuwklokjes krijgen. Ze bloeien pas in het tweede jaar, dus geef de moed niet op als er eerst alleen wat groene sprietjes verschijnen.

Omdat het sneeuwklokje zo vroeg in het jaar bloeit - vaak tijdens een koude periode - is er het risico dat de plant niet door insecten kan worden bestoven. In dat geval doet doen de klokjes aan zelfbestuiving: omdat de bloem hangt, kan het stuifmeel op de stempel vallen. Tenslotte leerde Eli mij ook nog waarom de buitenste drie bladeren wit zijn en niet groen, zoals bij de meeste planten. Omdat de klokjes hangen zou de plant met groene schutbladeren niet goed zichtbaar zijn voor de bestuivers. Dus daarom beschermen helder witte buitenste bladeren het belangrijkste deel van de plant. Die zo maagdelijk ogende blaadjes bevatten ook nog kalknaaldjes om vroeg in het jaar ontwaakte slakken te ontmoedigen om ervan te eten. 

Wandel met ons mee langs de beek en door Terstraten en geniet van de sneeuwklokjes in het filmpje door hier te klikken. 

Saharazand kleurt de zonsopgang

Zon komt op terwijl Saharazand de atmosfeer verduistert

In het weekend van 20 en 21 februari kleurde de hemel tijdens zonsopkomst bijzonder oranje en roze. Copernicus had het al voorspeld. Hiermee bedoel ik niet de astronoom uit de 15e eeuw die de grondlegger is van de theorie dat de zon het middelpunt van ons zonnestelsel is, waar de planeten - waaronder de aarde - om heen draaien. Ik doel op het naar hem genoemde Europese instituut dat voor ons de atmosfeer in de gaten houdt. Zij lieten zien dat in het weekend een grote hoeveelheid Saharazand via de atmosfeer tot in het zuiden van Scandinavië zou worden verspreid. 

Bron: Copernicus Atmosphere Monitoring Service/ECMWF

De oranje hemel heb ik vanuit mijn slaapkamerraam bewonderd en voor de roze ben ik de dag erna het park in gegaan. De opkomende zon in combinatie met het zand kleurde de lucht op een vreemde manier, die ik niet eerder had gezien. Dat schouwspel duurde niet langer dan een kwartier. Daarna rees de zon op in een wolk van stof. Het licht werd zo 'gedimd' dat je makkelijk recht in de zon kon kijken zonder verblind te raken. De hele dag bleef de zon zwak, maar de lucht leek er normaal uit te zien. Bij zonsondergang waren er geen bijzondere effecten meer waar te nemen. Ik hoopte nogmaals op een mooie show, maar die kwam niet van de zon of het Saharazand. De molenaar van de Vrouwgeestmolen had die dag gedraaid met zeilen op de wieken. Bij de ondergaande zon was hij die zware zeilen aan het oprollen. Dat was dan wel nog een mooie, typisch Nederlandse show :). 

Bekijk het in het filmpje van deze week door hier te klikken. 

Nijlgans: exotische vogel die in de winter kan broeden

Ongeveer vijfenvijftig jaar geleden broedden de eerste nijlganzen in Nederland. In Engeland waren deze vogels een paar eeuwen daarvoor ingevoerd als siervogel. Ontsnapte dieren bevolkten Noordwest-Europa met onder andere een broedgeval in Den Haag. Later vestigde zich een groepje in Groningen en die twee populaties zorgen voor verdere verspreiding in de lage landen. Momenteel zijn er rond de 40.000 nijlganzen in Nederland. 

Nijlganzen in hun oorspronkelijke habitat: Afrika,
hier gefotografeerd in Limpopo, Zuid-Afrika
Foto: Bernard Dupont from France - CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org

De soort komt oorspronkelijk uit Afrika, ze leven langs de Nijl en verder in heel Afrika ten zuiden van de Sahara. Ze broeden daar als de omstandigheden gunstig zijn, dat komt vooral neer op de regentijd. In Nederland is het broedseizoen langer, ze brengen per jaar meerdere legsels groot en broeden tot midden in de winter. Soms kom je nijlganskuikens tegen in de sneeuw! De piek van het broedseizoen ligt echter tussen eind maart en mei. In het park was een paartje nijlganzen zich aan het poetsen terwijl de zon opkwam. In deze tijd van het jaar zijn ze ook erg luidruchtig. Ik zag ze in de weken ervoor al met regelmaat achter elkaar aan vliegen. Dus daar zal vast een nest van komen. Wat nesten betreft is de soort nogal gemakzuchtig: het liefst betrekken ze een bestaand pandje in de vorm van een boomholte, een oud reiger- of ooievaarsnest. In bossen 'kraken' ze regelmatig nesten van buizerds en haviken. Ook willen ze nog wel eens op de grond broeden onder een struik of boom bij het water. Een aparte waarneming deed vogelaar Jan van Dijk in 1995. Hij monitorde een slechtvalkenkast die op 50 meter hoogte aan de elektriciteitscentrale Harculo bij Zwolle hing. Met slechtvalken wilde het daar niet zo vlotten, maar er hadden wel al duiven in de kast gebroed. Tot zijn verbazing trof hij op een dag een broedende nijlgans met tien eieren aan in dit penthouse op 50 meter boven de grond.

 

Nijlganskuikens
Foto: Tristram at Picasa Web Albums
CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org

Dat zou spannend worden, want nijlganskuikens kunnen nog niet vliegen als ze het nest verlaten. Hij hield de kast goed in de gaten. Op 10 juli waren er negen jongen uit de eieren gekropen en die zaten op het vliegbord bij de kast. Ruim een uur later waagde het eerste jong de sprong en binnen een half uur was het beestje gevolgd door zes broertjes en zusjes. Een daarvan was gewond aan zijn kop en heeft het niet gered, maar de andere zes liepen al vrolijk achter vader aan. De twee achterblijvers leken te worden vergeten, maar ook deze konden uiteindelijk bij de groep worden gevoegd. Het troepje steekt twee wallen en een dijk over (met gras van 30 cm hoog) en bereiken veilig en wel het water. In het najaar werd de familie nog compleet en wel gespot door Jan van Dijk. Ik ben benieuwd of de nijlganzen in (de buurt van) het park gaan broeden en of ze dan ook zulke spannende capriolen uithalen. Bekijk ze, samen met een grauwe gans en een soepgans, in het filmpje van deze week door hier te klikken. 

Ook planten hebben het zwaar als het vriest

Tijdens de korte flitswinter kregen kleumende vogels veel aandacht; het leed van deze dieren is heel zichtbaar. Vogeldagboek maakte melding van een ijsvogel wiens pootjes vastgevroren waren aan een hek (spoiler: het beestje is gered). Na een bitter koude nacht ging de zon op en het sneeuwlandschap was pastelblauw terwijl de lucht roze kleurde. Ik ontdekte een troepje zwanen, rustend op het ijs bij de molen. Naast de flinke drollen zag ik ook plukjes zwanenveren die vastzaten in het ijs, dus af en toe vriest daar ook iets vast. Ik wachtte tot het zonlicht de zwanen bereikte en was benieuwd wanneer ze wakker zouden worden. De eersten keken op toen een schaatser langskwam. Dat maakte onheilspellende geluiden want het ijs was de dag ervoor nog door een ijsbreker open gemaakt en allerminst stabiel. Ik hoorde het diepe woosh-woosh van ijs dat nog niet sterk genoeg was (spoiler: ik zag hem na een tijdje weer de andere kant op schaatsen, dus hij is niet in een wak gezakt). 

Ochtendritueel van knobbelzwanen

Na een half uur posten in de koude wind stond eindelijk de eerste zwaan op, onder zijn lichaam was water zichtbaar, maar hij was nergens vastgevroren. Hij strekte zich uit en klapperde zijn vleugel wijd en startte met het poetsen van de veren. Nummer twee vond het ook tijd om op te staan en met draaiende kont, vleugelgeklapper en een fraaie nekbeweging begroette hij de andere zwaan. Die beantwoordde dit ritueel. In de parkvijver nam een meerkoet een bad: een ijsbucket challenge :). 

Maar niet alleen dieren lijden onder de kou. Ook planten hebben het in tijden van vorst zwaar. Sommige planten hebben zich hierop al voorbereid: de bomen hebben hun bladeren in de herfst afgestoten om te voorkomen dat die zoveel water verdampen dat de boom uitdroogt. Bepaalde planten zijn 'ondergronds' gegaan: ze hebben waardevolle stoffen in wortels en knollen opgeslagen, waaruit in het voorjaar nieuw groen te voorschijn komt. Planten die nog groen zijn beschermen hun bladeren met een waslaagje zoals hulst en naaldbomen. Soorten met teer groen gaan als er een vorstperiode aanbreekt ter plekke in de overlevingsstand; als het water in hun cellen bevriest zet het uit en maakt het de cellen kapot. Ze stoten daarom water uit om dat te voorkomen en hangen tijdelijk slap. Als de vorst voorbij is nemen ze weer water op en ze staan er dan weer prima bij. Misschien heb je dit waargenomen bij de winterviolen in je tuin. Bij andere planten valt je wellicht op dat ze donkerder van kleur worden; die planten zetten zetmeel uit hun wortels om in suiker, dat werkt als antivries. Ze worden er ook wat zoeter van, daarom is boerenkool lekkerder als de vorst er over heen is gegaan. 

Deze cactus zagen we hoog in de Andes in Ecuador.
De plant beschermt zich tegen de kou met beharing

Dan zijn er nog planten die vrijwel het hele jaar kou moeten trotseren, bijvoorbeeld in het hooggebergte. Die blijven laag en groeien in een compacte bol zodat de wind er minder vat op heeft. Hiermee creëren ze een eigen microklimaat met een wat hogere temperatuur. Dat kan zo maar een paar graden schelen. Ook kunnen alpiene soorten zonnewarmte beter opslaan. Tenslotte helpt het om een trui aan te doen: de planten hebben harige bedekking die goed isoleert. Zo'n jasje kunnen ze niet één twee drie uitdoen, dus om oververhitting in de zomer te voorkomen gebruiken onze planten 's winters vooral de water-eruit of suikers-erin strategie . Zo zie je klimop in het filmpje moedig stand houden.

Bekijk het filmpje door hier te klikken.